بند پنجم: انواع شرط حل و فصل اختلاف در قرارداد و آثار آن

خوشبختانه بعضی از بازرگانان و فعالان اقتصادی و صنعتگران در قراردادهایی که منعقد ‌می‌کنند آینده­نگری ‌می‌کنند و احتمال می­ دهند که ممکن است روابط طرف­ها بر سر موضوع یا موضوع­هایی دچار مشکل شود و آن ها با یکدیگر اختلاف پیدا کنند. این اشخاص برای حفظ دوستی و روابط حسنه میان خودشان با در نظر گرفتن این نکته که قرار نیست تنها یک بار با هم معامله­ای کنند؛ انسانیت و رفاقت را با تجارت در هم می­آمیزند و روشی برای حل و فصل اختلاف در قرارداد پیش ­بینی ‌می‌کنند. این کار به راستی پسندیده و سودمند است اما متاسفانه بعضی از مکانیزم­ هایی که در قرارداد پیش ­بینی می­ شود هیچ کارایی ندارد یا کارایی بعضی از آن ها بسیار کم است.

نمونه ­های شایع حل و فصل اختلاف در قرارداد

الف) «چنانچه در تفسیر و اجرای قرارداد اختلافی میان طرف­ها حادث شود در ابتدا کوشش خواهند کرد که اختلاف را با گفت و گو و به شکل دوستانه حل و فصل کنند؛ چنانچه موفق به حل و فصل اختلاف نشدند مرجع صالح، دادگاه­ های دادگستری خواهد بود».

ب) «چنانچه در تفسیر و اجرای قرارداد اختلافی میان طرف­ها حادث شود در ابتدا کوشش خواهند کرد که اختلاف را با گفت و گو و به شکل دوستانه حل و فصل کنند؛ چنانچه موفق به حل و فصل اختلاف نشدند موضوع را به داور مرضی­الطرفین ارجاع خواهند کرد. در صورت رضایت نداشتن از رأی‌ داور مرجع نهایی حل و فصل اختلاف دادگاه­ های دادگستری خواهد بود».

ج) «چنانچه در تفسیر و اجرای قرارداد اختلافی میان طرف­ها حادث شود در ابتدا کوشش خواهند کرد که اختلاف را با گفت و گو و به شکل دوستانه حل و فصل کنند؛ چنانچه موفق به حل و فصل اختلاف نشدند موضوع را به داور مرضی­الطرفین ارجاع خواهند کرد. رأی‌ داور قطعی و نهایی است».

د) «چنانچه در تفسیر و اجرای قرارداد اختلافی میان طرف­ها حادث شود در ابتدا کوشش خواهند کرد که اختلاف را با گفت و گو و به شکل دوستانه حل و فصل کنند؛ چنانچه موفق به حل و فصل اختلاف نشدند، طرفین موضوع را به داوری آقای/خانم ….. ارجاع خواهند کرد. تصمیم وی قطعی و نهایی است».

ه) «چنانچه در تفسیر و اجرای قرارداد اختلافی میان طرف­ها حادث شود در ابتدا کوشش خواهند کرد که اختلاف را با گفت و گو و به شکل دوستانه حل و فصل کنند؛ چنانچه موفق به حل و فصل اختلاف نشدند، هر کدام یک داور و نماینده اتاق بازرگانی و صنایع و معادن داور سوم را انتخاب خواهد کرد. تصمیم بیشتر داوران نهایی و معتبر است.

و) «چنانچه در تفسیر و اجرای قرارداد اختلافی میان طرف­ها حادث شود در ابتدا کوشش خواهند کرد که اختلاف را با گفت و گو و به شکل دوستانه حل و فصل کنند؛ چنانچه موفق به حل و فصل اختلاف نشدند موضوع را به داوری اتاق بازرگانی طرف خوانده ارجاع خواهد شد. تصمیم داور قطعی و نهایی است».

ز) «چنانچه در تفسیر و اجرای قرارداد اختلافی میان طرف­ها حادث شود در ابتدا کوشش خواهند کرد که اختلاف را با گفت و گو و به شکل دوستانه حل و فصل کنند؛ چنانچه موفق به حل و فصل اختلاف نشدند به داوری اتاق بازرگانی کشور (الف) یا اتاق بازرگانی کشور (ب) و سرانجام محاکم دادگستری مراجعه خواهد شد».

ح) «تمامی اختلاف­ها و دعاوی ناشی از این قرارداد و یا راجع به آن از جمله انعقاد، اعتبار، فسخ، نقض، تفسیر یا اجرای آن به مرکز داوری اتاق ایران ارجاع می­ شود که مطابق با قانون اساسنامه و آیین داوری آن مرکز به صورت قطعی و لازم­الاجرا حل و فصل شود. داور افزون بر مقررات حاکم، عرف تجاری ذیربط را نیز مراعات خواهد کرد. شرط داوری حاضر، موافقت­نامه­ای مستقل از قرارداد اصلی تلقی می­ شود و در هر حال لازم­الاجرا است».^[۷۲]

مقایسه تفاوت شرط­ها و آثار آن ها با یکدیگر

در نمونه (الف) به صورت عملی طرف­ها تکلیف به گفت و گو دارند. لزومی به تصریح صلاحیت محاکم دادگستری نیست، زیرا محاکم دادگستری صلاحیت اجباری دارند؛ بر خلاف داوری که داوران صلاحیت خودشان را از توافق طرف­ها می­ گیرند. تذکر این نکته لازم است که ممکن است دادگاه صلاحیت­دار دادگاهی خارجی واقع در کشوری خارجی باشد و خواهان برای اقامه دعوا باید به دادگاه کشور خارجی مراجعه کند. نخست رسیدگی در دادگاه­ها چند درجه­ای است و گرفتن رأی‌ قطعی دشوار است. دوم این که حجم کار دادگاه زیاد است و انتظار برای رسیدگی زیاد. سوم این که هزینه داوری در دادگاه بیشتر از هزینه­ های داوری است و چهارم این که دوری راه و مشکل زبان دادگاه و آشنا نبودن به مقررات حاکم ماهیت اختلاف را بر این ها ‌بیفزایید.

در نمونه (ب) این داوری موردی است. در انتخاب داور ممکن است طرف­ها دچار مشکل شوند و نتوانند داور را انتخاب کنند و به ناچار به درخواست ذینفع دادگاه صالح ممکن است برای انتخاب داور مداخله کند. دادگاه صالح ممکن است دادگاه­ های ایران باشند یا دادگاه کشور خارجی. به قرینه پیش ­بینی مراجعه به دادگاه صالح ‌می‌توان فهمید که رأی‌ داور قطعی و نهایی نیست. همچنین به قطعیت و نهایی بودن رأی‌ داور نیز تصریح نشده است! افزون بر اشکال­هایی که در بند (الف) گفته شد صرف هزینه و زمان را برای داوری کردن بر این روش ‌بیفزایید. همچنین طرف­ها نمی ­توانند به یک باره بدون گذراندن مرحله داوری به دادگاه صالح مراجعه کنند.

در نمونه (ج) این داوری موردی است. طرف­ها ممکن است در انتخاب داور دچار مشکل شوند و ممکن است با توافق نداشتن طرف­ها در انتخاب داور به ناچار به تقاضای ذینفع دادگاه صالح مداخله کند و داور را انتخاب کند. اما تصمیم داور قطعی و نهایی است.

در نمونه (د) این داوری موردی است. طرف­ها در قرارداد خودشان داور را نیز انتخاب کرده ­اند. اگر داور نتواند یا نخواهد داوری کند در صورت توافق نداشتن طرف­ها در انتخاب داور دادگاه صالح به درخواست ذینفع داور را انتخاب می­ کند. به فرض قبول سمت داوری اگر آقای/خانم ….. نتواند یا نخواهد داوری کند در اینجا ممکن است دادگاه به موضوع رسیدگی کند؛ اگر طرف­ها برای انتخاب داور جدید نتوانند توافق کنند.

در نمونه (ه) داوری موردی است. مقام ناصب برای تعیین داور سوم ـ سرداور ـ اتاق بازرگانی است سرداور یا داور سوم می ­تواند عضو اتاق باشد یا نباشد.

در این نمونه انتخاب طرف­ها هیات داوری سه نفره است؛ برخلاف نمونه ­های پیشین داوری که داور واحد داشت. انتخاب هیات داوری به طور معمول هزینه­ های رسیدگی را افزایش می­دهد، زیرا دستمزد داوران سه برابر می­ شود و بر مدت زمان رسیدگی می ­افزاید اما دقت کار هیات سه نفری از داور واحد بیشتر است.

دیدگاه شناختی

طی چند دهه گذشته، چندین الگوی نظری برای تبیین مکانیزم­ های زیربنایی اختلال اضطراب اجتماعی ارائه گردیده است که برخی از این الگوها به فرایندهای شناختی تأکید دارند (بک، امری و گرینبرگ^[۳۶]، ۱۹۸۵؛ کلارک و ولز^[۳۷]، ۱۹۹۵؛ کوازوک^[۳۸]، ۱۹۸۵). الگوهای شناختی اختلال اضطرابی بر این ایده مبتنی هستند که عامل­های شناختی مانند باورهای ناکارآمد و افکار غیر منطقی نقش مهمی در علت و تدام اختلال اضطرابی ایفا ‌می‌کنند.

در سال‌های اخیر تأکید زیادی روی الگوهای پردازشی اطلاعات گردیده است؛ یعنی روشی که افراد محرک‌های محیطی را ادراک ‌می‌کنند و اعتقاد بر این است که این سوگیری در پردازش اطلاعات هیجانی زیربنای اختلالات اضطرابی است و این سوگیری در تمامی مراحل پردازشی اطلاعات یعنی در توجه، تفسیر و حافظه وجود دارد (بک^[۳۹]، کلارک^[۴۰]، ۱۹۹۷؛ بک^[۴۱] و همکاران، ۱۹۸۵؛ میتوس و مک لئو^[۴۲]، ۱۹۹۴). یکی از فرضیه ­های اساسی رویکرد شناختی به اضطراب این است که اضطراب به وسیله انتظار وقوع یک پیامد منفی یا زیان­آور یعنی به وسیله ادراک تهدید (بک^[۴۳]، امری^[۴۴]، گرینبرگ^[۴۵]، ۱۹۸۵) فراخوانده می­ شود. ادراک افراد از تهدید به وسیله­ قضاوت­های ذهنی­شان از احتمال وقوع رویداد منفی شدت یا تنفر از آن رویداد تبیین می­ شود (کار^[۴۶]،۱۹۷۴). ‌بنابرین‏ افراد با اختلالات اضطرابی احتمال و شدت وقوع رویدادهای منفی بالاتر از افراد بهنجار برآورد ‌می‌کنند (بوتلر^[۴۷]، میتوس،۱۹۸۳؛ فوا، فرانکلین، پری و هربرت^[۴۸]، ۱۹۹۶؛ لوکوک و سالکوسیکس^[۴۹]، ۱۹۸۸؛ مک نامی^[۵۰] و فوا، ۱۹۸۷). اگر چه احتمال دارد چنین قضاوت­های اغراق­آمیزی با اکثر سطوح اختلالات عاطفی همراه باشد چندین نظریه­پرداز معتقدند که قضاوت­های ذهنی در هر اختلال اضطرابی ویژه است. ‌بنابرین‏ برآورد افراطی احتمال و شدت وقوع رویدادهای اجتماعی منفی ویژه اختلال اضطراب اجتماعی است (بک و همکاران، ۱۹۸۵؛ فوا و کوزاک، ۱۹۸۵؛ ۱۹۸۶). در هراس­ها اجتناب اغلب چشمگیر است و در موارد شدید ممکن است به کناره­گیری اجتماعی تقریبا کامل منجر شود (سازمان جهانی بهداشت، ۱۳۸۵). اجتناب از موقعیت­های اضطراب­آور ‌به این علت اضطراب فرد را کاهش می­دهد، این اختلال را مورد تقویت قرار می­دهد از این رو در زمینه­ درمان اختلال اضطراب اجتماعی، رویارویی نخستین درمان روانشناختی در حیطه شناختی ‌می‌باشد که تأثیر آن بر بیماران مبتلا ‌به این اختلال ثابت شده است. درمانگران تمام مکاتب نظری ‌به این نتیجه رسیده ­اند که تمرین­های سازمان­یافته مبتنی بر رویارویی، یک بخش ضروری درمان مؤثر این اختلال است (کلارک،۱۳۸۰؛ میلون، ۲۰۱۰). یکی از مشخصه­ های دیگر بیماران مبتلا به اضطراب اجتماعی فقدان مهارت‌های اجتماعی^[۵۱] لازم برای شروع و تداوم ارتباطات اجتماعی است. پژوهش­ها نشان داده ­اند که برای درمان موثرتر اختلال اضطراب اجتماعی باید بر آموزش رفتارهای ‌جرات‌مندانه^[۵۲] و آموزش مهارت‌های اجتماعی آن ها نیز توجه کرد. تقریبا در همه حیطه­ هایی که عملکرد بیمار به علت ترس نوروتیک بازداری می­ شود، جرئت­آموزی روش درمان مناسبی است (وسپی^[۵۳]، ۱۹۸۰؛ پاین^[۵۴]، ۱۹۸۴).

بر اساس دیدگاه شناختی، اختلال‌های اضطرابی نتیجه افکار و باورهای نادرست و غیرواقعی و غیرمنطقی هستند، به ویژه باورهای غیر منطقی اغراق‌آمیز نسبت به مخاطرات محیطی. این دیدگاه توسط افرادی چون الیس، ‌بک و امری مطرح شده است. در این دیدگاه، خود حادثه هیچ گونه تغییر هیجانی مثل ترس یا اضطراب را ایجاد نمی‌کند، بلکه این عقاید و باورهای غیرمنطقی است که باعث بروز اضطراب می‌شود (الیس^[۵۵]، ۱۹۶۶)، و یا طرح‌واره‌های شناختی نامناسب هستند که باعث می‌شوند که یک موقعیت به صورت منبع خطر تعبیر و تفسیر شود (بک و امری،‌۱۹۸۵).

فلسفه‌ای که در پشت درمان شناختی رفتاری قرار دارد این است که افکار و احساسات ما نقش کلیدی و بنیادی در رفتار ما دارند. در دیدگاه شناختی اعتقاد بر این است که اختلال‌های فکری که در موقعیت‌های خاصی یا در ارتباط با مشکلات خاصی به وقوع می‌پیوندد منشأ اضطراب محسوب می‌شوند. اضطراب در بعضی شرایط و مواقع امری طبیعی است اما اگر به صورت احساس فراگیری از نگرانی یا وحشت درآید بیماری تلقی می‌گردد. (آیرز^[۵۶] و همکاران، ۲۰۰۷). در این راستا، رویکرد روانکاوی اساس نظریات خود را روی فعالیت انگیزشی و هیجانی بنا نهاده است. رویکرد زیستی-عصبی کیفیت عملکرد مؤلفه‌های روانی فوق را در ارتباط با همبسته‌های عصبی-فیزیولوژی آن‌ ها بررسی می‌کند. الگوهای شناختی ‌به این فرض تأکید دارند که بیماران مبتلا به اختلال‌های اضطرابی موقعیت‌های اجتماعی را تهدیدکننده‌‌تر از سایر گروه‌ها تعبیر می‌کنند. نتایج تحقیقی نشان داد که بیماران مبتلا به هراس اجتماعی تعبیرهای منفی را بیشتر گزارش می‌کنند و ارزیابی‌های منفی این بیماران از عملکردشان حداقل تا حدودی تحریف شده است (پیرسی^[۵۷] و همکاران، ۲۰۱۲).

بر اساس دیدگاه شناختی، اختلال‌های اضطرابی نتیجه افکار و باورهای نادرست و غیرمنطقی و غیرواقعی هستند. به ویژه باورهای غیر منطقی اغراق آمیز نسبت به مخاطرات محیطی. در دیدگاه روان‌شناسی کوشش می‌شود که از طریق راه‌هایی که فرد به اطلاعات موجود توجه می‌کند و آن‌ ها را مورد تعبیر و تفسیر قرار می‌دهد و به کار می‌بندند، علت اختلال‌های اضطرابی از جمله فوبیا (هراس) جستجو گردد (وود^[۵۸] و همکاران، ۲۰۰۹).

در نظریه های شناختی عقیده بر این است که عامل به وجود آورنده اضطراب یا فشار روانی رویدادها یا مشکلات نیستند، بلکه تفسیر فرد از رویدادها یا وقایع است که می‌تواند این مشکلات را به دنبال داشته باشد. نظریه های شناختی به عنوان رویکردی برای تبیین و درمان افسردگی توسعه یافته‌اند. اخیراًً از این نظریه ها در حیطه اضطراب نیز استفاده شده است و نکات مورد تأکید و تلویحات درمانی آن ها در این مورد نیز معتبر به شمار می‌روند. با وجود آن که نظریه های مختلف نکات نسبتاً متفاوتی را مورد تأکید قرار می‌دهند، در مجموع می‌توان گفت که اضطراب به وسیله ارزیابی اشتباه یا نادرست از موقعیت ایجاد می‌شود (پاول و اندایت، ۱۳۷۷). تئوری شناختی بک از اضطراب و افسردگی، مورد بررسی قرار گرفته است. این تئوری مطرح می‌کند که هر حالت آسیب شناختی یک نیمرخ شناختی خاصی دارد. در وضعیت اضطرابی این نیمرخ شامل موقع تهدید جسمانی یا روانی ادراک شده در حوزه فردی است،‌ نظریه شناختی بک تفاوت میان حالت عاطفی مبتنی بر محتوای شناختی خاص همراه با هر اختلال را مطرح می‌کند(بک، ۱۹۹۲). بک می‌گوید افکار اضطراب‌زا در اثر یک یا چند مورد از چهار نوع معنای فکری ایجاد می‌شود. الیس^[۵۹] با طرح این موضوع که شماری از باورهای غیرمنطقی، عامل اولیه رنج و ناراحتی آدمی هستند به بسط و گسترش نظریه شناختی پرداخت به نظر وی اضطراب از باورهای غیرمنطقی ایجاد می‌شود. وی محرک‌ها را موجب اضطراب نمی‌داند.بلکه تفسیر فرد از محرک‌ها در ایجاد اضطراب مهم می‌داند و بازده باور غیرمنطقی طرح می‌کند (پاول و اندایت، ۱۳۷۷).

نظریه یادگیری شناختی – اجتماعی

روایی محتوایی^[۲۶]

در تحقیقات زمینه‌یابی، آزمون روایی محتوایی از نخستین آزمون‌هایی است که بر روی ابزارهای اندازه‌گیری در تحقیق به انجام می‌رسد. در روایی محتوایی تأکید بر قضاوت شخصی طراحان ابزار اندازه‌گیری امری اساسی به شمار می‌رود. در این آزمون به محتوای موضوعی سوالات ابزار اندازه‌گیری پرداخته می‌شود. به عبارت دیگر روایی محتوایی میزان تحت پوشش قرارگرفتن مفهوم اصلی مورد تعقیب در طراحی ابزار سنجش را در بر می‌گیرد.

روایی ظاهری^[۲۷]

روایی ظاهری یک شاخص ابتدایی و حداقل برای بررسی روایی محتوایی به شمار می‌آید. این روایی نشان می‌دهد که عناصر مورد سنجش به طور ظاهری توانایی اندازه‌گیری مفهوم مورد‌نظر را دارند. استفاده از شیوه نمونه آزمونی^[۲۸] شیوه‌ای متداول در بررسی روایی ظاهری محسوب می‌گردد. در این روش میزان توافق متخصصان امر در رابطه با شاخص‌ها و معیارهای اندازه‌گیری مفاهیم تحقیق ملاک تأیید روایی می‌باشد.

روایی وابسته به ملاک^[۲۹]

آزمون روایی وابسته به ملاک رویه‌ای برای شناخت و سنجش ضریب اعتبار^[۳۰] نتایج تحقیق می‌باشد. بدین منظور نتایج حاصل از اندازه‌گیری مفاهیم تحقیق با داده های متقن و شبهه نا‌پذیر مقایسه می‌گردد. ‌بنابرین‏ در بررسی روایی وابسته به ملاک، همبستگی نمره‌های آزمون با یک ملاک خارجی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، متغیر ملاکی که از نظر تجربی با متغیر مورد سنجش همبستگی دارد. روایی وابسته به ملاک را به روایی پیش‌بینی و همزمان دسته‌بندی می‌کنند.

روایی پیش‌بینی^[۳۱]

در روایی پیش‌بینی، اندازه متغیر ملاک مدتی پس از انجام مرحله اندازه‌گیری متغیر تحقیق به دست می‌آید. به عبارتی قدرت ابزار اندازه‌گیری تفاوت‌های میان افراد، برپایه معیاری است که قرار است در آینده پیش‌بینی شود.

روایی همزمان^[۳۲]

اگر اندازه متغیر ملاک همزمان با اجرای آزمون به دست آید و یا در حال حاضر موجود باشد، مقایسه نتایج سنجش متغیرهای تحقیق با متغیر ملاک را به آزمون روایی همزمان تعبیر می‌کنند. به عبارت دیگر در دسترس بودن اطلاعات مربوط به متغیر ملاک تعیین کننده نوع روایی است. برای یافتن متغیر ملاک لازم است تا به برخی ویژگی‌های ملاک توجه شود. از جمله این مشخصات شامل مرتبط بودن با متغیر مورد سنجش در تحقیق، برخورداری از پایایی لازم، در دسترس بودن و اندازه‌گیری ساده و بدون نیاز به سوگیری می‌باشد.

روایی سازه^[۳۳]

روایی سازه را می‌توان به عنوان روشی برای تکمیل شیوه های سنجش روایی محتوایی و ملاکی نام برد. روایی محتوا بیش از اندازه بر قضاوت‌های شخصی وابسته بوده و در آزمون روایی وابسته به ملاک نیز همواره بین محققین در انتخاب متغیر ملاک توافق وجود ندارد. در چنین شرایطی روایی سازه بر این مهم تأکید دارد که آیا اجزای متغیر مورد سنجش به تناسب سهم خود در ساختار متغیر، مورد اندازه‌گیری قرار می‌گیرند؟ به عبارت دیگر نشان دهنده توانایی سنجش صفت نظری یا صفت موردنظر در تحقیق می‌باشد. ازاینرو لازم است تا نتایج حاصل از استفاده از ابزار اندازه‌گیری با نظریه های مرتبط قیاس شود. برای بررسی روایی سازه روش‌های متعددی تعریف شده است (Anderson & Gerbing,1988). بررسی تفاوت معنی‌دار بین گروه‌های مختلف برحسب نتایج کاربرد ابزارهای تحقیق، تحلیل عاملی، بررسی همسانی درونی از طریق محاسبه همبستگی بین خرده آزمون‌های خاص با نمره کل آزمون و بررسی همگرایی و واگرایی نتایج سنجش متغیرهای تحقیق با تئوری‌های متناسب از جمله روش‌های ارزیابی روایی سازه در تحقیقات علوم اجتماعی می‌باشد.

روایی همگرایی^[۳۴]

این روایی زمانی وجود دارد که امتیازات به دست آمده از دو ابزار ‌در مورد یک مفهوم همبستگی زیادی داشته باشند. به عبارت دیگر آزمون با متغیرهایی که از نظر تئوری مشابه آن است همگرا و یا وابسته باشد. برای تأیید این نوع روایی از نتایج تحلیل عاملی اکتشافی و تاییدی بهره گرفته می‌شود. برخی از محققین عقیده دارند لازم است تا در تحلیل عاملی اکتشافی، بارهای عاملی بزرگتر از ۶/۰ را ملاک قرار داد (Hatcher, 1994).

این مقادیر نشان دهنده روایی همگرایی است. همچنین کافیست تا در شیوه تحلیل عاملی تاییدی،‌ بارهای عاملی استخراج شده بر هر سازه از معنی‌داری آماری برخوردار باشد (Kohli et al., 1993; Liu etal., 2002; Floyd and Widaman, 1995). اندرسون و گربینگ^[۳۵] پیشنهاد می‌کنند که شواهدی از روایی همگرا زمانی وجود دارد که متغیرهای آشکار به طور معنی‌داری(t-value >2.58,p < 0.01) روی عامل‌های مرتبطشان بار داشته باشند(Anderson and Gerbing, 1988).

روایی واگرا^[۳۶]

روایی واگرا یا تشخیصی زمانی وجود دارد که پیش‌بینی می‌شود دو متغیر بر پایه نظریه همبستگی ندارند و امتیازاتی که پس از اندازه‌گیری آن ها به دست می‌آید نیز به طور تجربی آن را اثبات می‌کند. بدین معنی که بین آزمون و متغیرهای مغایر و ناهمانند همبستگی بسیار ضعیف وجود داشته باشد. یکی از شیوه های بررسی روایی واگرا، محاسبه ماتریس همبستگی بین متغیرها و بررسی معنی‌داری مقادیر همبستگی آن ها و متفاوت بودن مقادیر همبستگی از یک می‌باشد. درصورتی که همبستگی بین عوامل متفاوت از یک بوده و معنی‌دار باشد، نشان دهنده تأیید روایی واگراست.

رویه دیگر بررسی روایی واگرا مبتنی بر آزمون واریانس متغیرها است. درصورتی که مجذور روابط ساختاری^[۳۷] که معرف متوسط واریانس استخراج شده^[۳۸] از هر سازه می‌باشد از همبستگی بین آن سازه و سایر سازه‌های موجود بزرگتر گردد، نشان دهنده تأیید روایی واگرا خواهد بود.

همچنین درصورتی که متوسط واریانس استخراج شده (AVE)برای هر سازه بزرگتر از نیم باشد نشان دهنده تأیید روایی واریانس سازه در برابر واریانس خطا خواهد بود ( Fornell and Larcker, 1981).

شیوه سوم ارزیابی روایی واگرا مبتنی بر مقایسه آماره کای-دو (از شاخص‌های برازندگی مدل اندازه گیری در تحلیل عاملی تاییدی) در دو حالت مختلف می‌باشد. در یکی از این حالات هیچ محدودیتی بر همبستگی بین سازه‌های شکل‌دهنده مفاهیم تحقیق اعمال نشده و در حالت دیگر همبستگی‌های موردنظر برابر یک درنظر گرفته می‌شود. درصورت ارجحیت داشتن حالت بدون محدودیت^[۳۹] در مقایسه با حالت محدودشده^[۴۰] از حیث شاخص برازندگی کای-دو، روایی واگرا مورد تأیید قرار خواهد گرفت.

به منظور اطمینان از روایی واگرا و همگرا،‌ تنها مؤلفه‌‌هایی که بر روی یک عامل دارای بارعاملی بیش از ۵/۰ بوده و ‌در مورد سایر عامل‌ها بار کمتر از ۴/۰ داشته باشند، حفظ می‌شوند(Bagozzi, 1988)

روایی تک‌بعدی بودن^[۴۱]

روایی تک‌بعدی نشان دهنده اجتناب از تخصیص تمامی مؤلفه‌‌های مدل به یک عامل می‌باشد

فصل سوم

روش تحقیق

فصل سوم: روس تحقیق

نوع و روش تحقیق:

پژوهش حاضر به دنبال بررسی رابطه فرسودگی شغلی با سلامت روان در حسابرسان و پرستاران است. ‌به این ترتیب هدف اولیه پژوهش حاضر افزودن به دانش موجود در این زمینه است و از این­رو این تحقیق در چارچوب طرحهای بنیادین قرار ‌می‌گیرد. البته این بررسی ‌به این امید انجام می­پذیرد که بتوان از نتایج آن برای پیش­گیری از بعضی مشکلات حسابرسان و به تبع، مشکلات ادارات و سازمان­ها و ارتقای سلامت آن ها استفاده کرد و در عین حال پیشنهاداتی نیز در عرصه­ کاربردی داشت.

از سوی دیگر، روش تحقیق در این پژوهش توصیفی و از نوع پیمایشی است؛ چرا که به دنبال بررسی وضعیت متغیرهای فرسودگی شغلی و سلامت روانی در جامعه­ای از حسابرسان و پرستاران و همچنین مطالعه روابط میان این متغیرها در جوامع مذکور ‌می‌باشد.

جامعه مورد مطالعه:

جامعه­ پژوهش شامل همه حسابرسان عضو جامعه حسابداران رسمی ایران، و همچنین همه پرستاران عضو سازمان نظام پرستاری ایران ‌می‌باشد.

نمونه و روش نمونه گیری:

برای بیان چگونگی روابط در پژوهش­های از نوع همبستگی حداقل حجم نمونه ­ای به اندازه ۵۰ نفر، و در پژوهش­های توصیفی حداقل یک نمونه ۱۰۰نفری ضروری است (دلاور، ۱۳۸۵)؛بر اساس فرمول تعیین حجم گروه نمونه بر حسب α (هومن، ۱۳۹۱):

اگر بر اساس پرسشنامه سلامت روانی، انحراف استاندارد(σ) برابر ۱۴ باشد (حدود یک ششم دامنه تغییرات متغیر)، میزان α را برابر ۰۵/۰ در نظر بگیریم، و همچنین میزان تفاوت قابل پذیرش بین میانگین دو جامعه (d) را برابر ۳ نمره در نظر بگیریم، حجم نمونه مناسب برای هر گروه در پژوهش حاضر برابر ۷/۸۳ نفر به دست می ­آید. ‌به این ترتیب گروه نمونه در این تحقیق شامل ۱۰۰ نفر از حسابرسان و ۱۰۰ نفر از پرستاران عضو دو جامعه ذکر شده است که به روش نمونه گیری در دسترس انتخاب می­شوند. اصطلاح روش نمونه گیری در دسترس ‌به این علت استفاده شده است که به هر حال تعداد قابل توجهی از افرادی که پرسشنامه را دریافت نمودند، همکاری نشان ندادند و ‌بنابرین‏ همه افراد ممکن، به طور کاملاً تصادفی در نمونه موجود نیستند.

ابزار تحقیق:

علاوه بر سؤالات مربوط به اطلاعات جمعیت شناختی شامل سن، جنس، وضعیت تأهل و سابقه کار، ابزار گردآوری داده ­ها در این تحقیق به شرح زیر بوده است:

مقیاس فرسودگی شغلی پینس و ارونسون:

مقیاس فرسودگی پینس و ارونسون یکی از معتبرترین ابزارهای موجود برای ارزیابی فرسودگی شغلی بوده است. پینس و ارونسون که از پیشگامان مطالعه فرسودگی شغلی هستند، این ابزار را بعد از تجارب فراوان در زمینه مطالعه فرسودگی در شرایط کاری مختلف تدوین نموده ­اند.

این ابزار از ۲۱ عبارت تشکیل شده که هر عبارت در یک مقیاس ۷ رتبه­ای از ۱(هیچ­وقت) تا ۷(همیشه) ارزش­گذاری می­ شود و از پاسخ ­دهندگان خواسته می­ شود تا یکی از رتبه­ها را انتخاب نمایند. مقیاس اصلی تک عاملی است. در مطالعات مختلف تحلیل عاملی، مؤلفین مختلف ساختارهای عاملی را برای این ابزار استفاده نمودند؛ به عنوان مثال عوامل سنتی خستگی فیزیکی^[۵۳]، خستگی هیجانی^[۵۴] و خستگی ذهنی^[۵۵] که بر اساس تعریف فرسودگی است، پیشنهاد شده است. همچنین ابعاد تضعیف روحیه^[۵۶]، خستگی^[۵۷] و کاهش انگیزه^[۵۸] نیز معرفی ‌شده‌اند؛ اما در نهایت هر کدام از این پیشنهادات مشکلات مربوط به خود را داشته است. شیروم (۱۹۸۹) معتقد است که این مقیاس تک عاملی که توسط پینس و ارونسون متداول شده است، برای استفاده در دنیای مالی مناسب است (انزمن^[۵۹] و دیگران، ۱۹۹۸). همان طور که بیان شد، پرسشنامه تک عاملی است و نمره فرسودگی شغلی برای هر فرد از مجموع نمرات همه سؤالات به­دست می ­آید. نمره سؤالات ۳-۶- ۱۹و۲۰ به صورت معکوس محاسبه می­ شود.

کفری در سال ۱۹۸۱ با بررسی ۳۰ مطالعه شامل ۴۰۰۰ پاسخ­دهنده، اعتبار بازآزمایی این ابزار را ۸۹/۰ برای فاصله زمانی یک ماهه و ۶۶/۰ برای فاصله زمانی ۴ماهه گزارش کرد. همچنین او پایایی درونی ابزار را بین ۹۱/۰ و ۹۳/۰ اعلام نمود. پینس و ارونسون نیز در ۱۹۸۸ با اجرای پرسشنامه بر روی ۵۰۰۰ نفر، نتایج کفری را تأیید و روایی و پایایی ابزار را تأیید نمودند (پینس و ارونسون، ۱۹۸۸؛ پینس و دیگران، ۲۰۰۲).

پرسشنامه سلامت عمومی گلدبرگ:

اولین بار توسط گلدبرگ در سال ۱۹۷۲ تنظیم گردید. دارای سه فرم ۱۲، ۲۸ و ۶۰ سوالی است. این پرسشنامه که برای شناسایی افراد با مشکلات روانی به کار می رود، روی تغییرات و عملکرد به هنجار تمرکز دارد و دو گروه از پدیده‌های مهم را در بر می‌گیرد: ناتوانی در ادامه انجام عملکرد عادی فرد و ظهور پدیده جدید با ماهیت پریشان‌ساز. این پرسشنامه ناراحتی­های با طول مدت کمتر از دو هفته را شناسایی می­ کند و نسبت مشکلات گذرا حساس است. فرم ۲۸ سؤالی این پرسشنامه که در این پژوهش استفاده خواهد شد دارای چهار مقیاس A, B, C, D می‌باشد و هر مقیاس هفت پرسش دارد که چهار دسته از اختلالات، شامل: نشانه های جسمانی، اضطراب و اختلالات خواب، اختلال در کارکردهای اجتماعی و افسردگی و گرایش به‌ خودکشی را اندازه‌ گیری می‌کند. زیرمقیاس­ها جنبه علامت شناسی را نشان می‌دهند و لزوماًً برابر با تشخیص های روانی نیستند. برای هر ماده می توان به روش نمره‌گذاری لیکرت چهار گزینه از ۰ تا ۳ نمره در نظر گرفت، نمره بیشتر، افزایش علائم را نشان می‌دهد. پرسش­های مربوط به هر عامل ‌به این شرح است: بعد جسمی: سؤالات ۱ تا ۷، بعد اضطراب و مشکلات خواب: ۸ تا ۱۴، بعد عملکرد: ۱۵ تا ۲۱، بعد افسردگی: ۲۲ تا ۲۸٫ برای محاسبه نمره هر فرد در هریک از این ابعاد، نمرات سؤالات مربوطه با هم جمع می­ شود. این پرسشنامه یک نمره کلی هم دارد که از جمع نمرات همه عوامل حاصل می­ شود. لازم به ذکر است که نمره سؤالات ۱-۱۵-۱۷-۱۸-۱۹-۲۰-۲۱ به صورت معکوس محاسبه می­شوند.

نجفی و همکاران (۱۳۷۹) پایایی آزمون سلامت عمومی را با روش آزمون – آزمون مجدد برابر ۸۹/۰ به دست آوردند. ابراهیمی و همکاران (۱۳۸۶) نیز روایی ملاکی این ابزار را ۷۸/۰، ضریب پایایی تصنیف را ۹۰/۰، و آلفای کرونباخ را ۹۷/۰ به دست آورده­اند. در این تحقیق از فرم ترجمه شده توسط ابراهیمی و همکاران (۱۳۸۶) استفاده گردید.

شیوه انجام تحقیق

روش گردآوری داده ­ها:

بعد از به دست آوردن لیست حسابرسان عضو جامعه حسابداران رسمی ایران، و همچنین پرستاران عضو سازمان نظام پرستاری، پرسشنامه ­ها به ایمیل آن ها فرستاده شد و با توضیح اهداف پژوهش، از آن‌ ها خواسته شد تا در صورت امکان آن‌ ها را تکمیل و به ایمیل پژوهشگر بازگردانند. با توجه ‌به این که برخی از حسابرسان و پرستاران با ایمیل آشنایی نداشته و یا تمایلی ‌به این روش دریافت از خود نشان ندادند. روش ارسال از طریق فکس و ارسال از طریق پست یا مراجعه حضوری نیز در برنامه قرار گرفت.

روش تجزیه و تحلیل اطلاعات:

۱– چگونگی ارزیابی تلاش کارکنان و زمانی که آنان صرف می‌کنند.

۲- چگونگی ارزیابی عملکرد افراد با معین کردن زمینه‌های ‌پاسخ‌گویی‌ و استاندارد های کمی ، کیفی ، زمانی و هزینه ای.

۳- چگونگی تصمیم گیری در زمینه جبران زحمات افراد (کورس گارد ، ۲۰۰۵).

‌بنابرین‏ چنانچه آحاد جامعه در تصمیم گیری های مربوط به حوزه کاری خود مشارکت داشته باشند و طبق اصول اخلاقی با آنان رفتار شود ، ادراک عدالت رویه ای بیشتری خواهند داشت. سازمان ها نیز می‌توانند گام های بلندی در ارتقای سطح تصمیم گیری اخلاقی و تشویق افراد برای رعایت اصول اخلاقی در برخورد با دیگران بردارند (تیلور و همکاران، ۲۰۰۳).

۲-۱-۲۸-۲- مدل های ارائه شده در عدالت رویه ای:

۱- مدل ابزاری(نفع خود): ‌بر اساس این مدل افراد برای نتایج کوتاه مدت در فعالیت های جمعی مشارکت نمی کنند بلکه آنان در عملکرد خود به داد و ستدهای آتی نیز توجه دارند. مطابق مدل ابزاری، رویه هایی که جاذب ترین نتایج آتی را به ارمغان آورند ، عادلانه ترین رویه ها به شمار می‌آیند.

۲-مدل رابطه ای (ارزش گروهی) : مدل رابطه ای مدعی است که ‌گروه‌های اجتماعی ابزار مفیدی برای کسب منافع اجتماعی احساسی اند. مطابق این مدل ، رویه ها تا حدی که حاکی از احترام گروه نسبت به افراد باشد ، عادلانه ارزیابی می شود. مدل رابطه ای همچنین معین می‌کند که افراد رویه ها را نسبت به سه ترجیح رابطه ای مورد ارزیابی قرار می‌دهند: الف. بیطرفی ب.خیرخواهی ج. شناسائی اعتبار(رضائیان ، ۳۹:۱۳۸۶).

۲-۱-۲۸-۳- نتایج عدالت رویه ای:

به تازگی تحقیق هایی برای کسب نتایج خاص حاصل از عدالت رویه ای در انگیزش کاری کارکنان سازمان ها انجام شده که با توجه به آن ها می توان به برخی ازنتایج احتمالی ازطریق بررسی مفاهیم ضمنی عدالت رویه ای در نظریه انتظار و برابری انگیزش نیز دست یافت. برای مثال نظریه انتظار بیان می‌دارد؛ هنگامی که افراد ‌به این موارد باور داشته باشند ، انگیزه زیادی برای سخت کوشی به دست می آورند:

۱- تلاش آنان به کسب سطح رضایت بخشی از عملکرد منجرشود(انتظار زیاد باشد).

۲- عملکرد آنان به نتایج مطلوب مانند پرداخت مناسب و ارتقاء منجر شود.

۳- جذابیت آن نتایج در ارضای نیازهای آنان (جذابیت و مفید بودن نتایج) زیاد شود.

از منظر نظریه برابری نیز اگر افراد فکر کنند که عملکردشان به دقت ، عادلانه مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت و نتایج مورد انتظاری را که شایسته آنان است دریافت نخواهند کرد ، انگیزه آنان کاهش می‌یابد. عدالت رویه ای نیز بیان می‌دارد هنگامی که ادراک رویه ای در جامعه یا سازمانی ضعیف باشد مردم فکر می‌کنند تلاش ، وقت و انرژی آنان به طور عادلانه ارزیابی نمی شود یا پاداش ها ‌بر مبنای‌ کوشش آنان در رفع معضلات جامعه نیست. هنگامی که درآمد افراد کم باشد ادراک عدالت رویه ای اهمیت ویژه ای می‌یابد و نمود آن بیشتر می شود. طبق تحقیق های مقدماتی، افراد دارای سطح درآمد متوسط یا زیاد ، دریافتی خود را عادلانه می دانند خواه عدالت رویه ای رعایت شده یا نشده باشد(بروکنر و سیگل، ۲۰۰۵). عدالت رویه ای می‌تواند عامل مهمی برای شناخت انگیزش افراد و جلب همکاری آنان باشد و از جمله می توان به نقش عدالت رویه ای در بهبود خلق و خوی کاری مردم اشاره کرد (ناصری،۲۱:۱۳۸۶).

۲-۱-۲۸-۴- شاخص های عدالت رویه ای ‌بر اساس نظریه گرینبرگ :

• • منصفانه بودن تصمیمات مدیران

• • عدم تبعیض در اتخاذ تصمیم مدیران

• • اطلاعات کامل مدیر در تصمیم گیری

• • تصمیمات شفاف و ارائه اطلاعات اضافی

• • اجرای همه تصمیمات با کمک کارکنان

• مجاز بودن کارکنان به تغییر تصمیمات (نعامی و شکرکن،۶۳:۱۳۸۳).

۲-۱-۲۸-۵- عوامل یا شاخص های عدالت رویه ای ازدیدگاه امام علی(ع):

• • بخشش هنگام دیدن اشتباهات

• • به دور از احساسات تصمیم گیری کردن و استفاده از قدرت عقل و تفکر

• • تلاش در جهت رفع کینه ها و دشمنی ها

• • استفاده از معاونان و افراد خوش فکر، صالح و حقگو

• • عدم علاقه به ستایش و چاپلوس پروری

• • مجازات مقامات خیانتکار به بدترین شکل

• • دوری از ظاهر سازان و فریب آن ها را نخوردن

• • روی برنگرداندن از طبقات پایین

• • شکیبایی در دادن حق و تحمل مشکلات آن

• • دوری از پیمان شکنی و نقض قرارداد

• دوری از خلف وعده(گفتن و عمل نکردن)-(نهج البلاغه، نامه : ۵۵).

۲-۱-۲۸-۶- تشابه وتفاوت عدالت توزیعی و عدالت رویه ای:

الف- تشابه:

یک تحلیل کلان که توسط(لیند و لیزاک،۱۹۸۵) صورت پذیرفته ، رابطه توده ای۶۲% را میان دو ساخت نشان می‌دهد. ، یعنی افراد استنتاج هایی را درباره وجود عدالت رویه ای ‌بر اساس عدالت توزیعی و برعکس صورت می‌دهد. از این رو گفته می شود که این دو بیش از آن چه تصور می شود ، به هم شباهت دارند.(رضائیان ،۱۳۸۶). اما رابینز و همکاران (۲۰۰۳) که به بررسی روابط درون و بین عدالتی پرداخته‌اند ، دریافته اند که به مرور زمان ، ادراکات عدالت رویه ای بر ادراکات عدالت توزیعی و نه بالعکس اثر می نهد. ‌بنابرین‏ ادراکات عدالت رویه ای کارکنان به شکل مثبت تعیین کننده ادراکات عدالت توزیعی آنان می‌باشد.

ب- تفاوت:

۱-عدالت توزیعی پیشنهاد می‌کند که خشنودی یکی از کارکردهای درآمد است ولی عدالت رویه ای پیشنهاد می‌کند که رضایت یکی از کارکردهای فرایند ( گام های رسیدن به تصمیم ) است.

۲-عدالت توزیعی به اهداف مربوط می شود وعدالت رویه ای به وسیله ها (کیم و همکاران، ۲۶۷:۲۰۰۶).

۲-۱-۲۹-عدالت تعاملی یا مراوده ای :