‌بنابرین‏، به طور کلی جهل در حدود رافع حد و مجازات است. زیرا قاعده درء عام است و این عمومیت تخصیص بردار نیست و اگر صورت جاهل مقصر ملتفت از آن خارج شود، اصلاًاین قاعده لغو خواهد شد.

۲-۴- جایگاه جهل در جرائم تعریف شده در فقه

۲-۴-۱- جرائم مستوجب حد

با ملاحظه عموم ادله و روایات و نظرات فقها به نظر می‌رسد در حدود اصل بر عدم مسئولیت جاهل است مگر در خصوص جاهل مقصر ملتفت. در این خصوص چند نظر وجود دارد : برخی معتقدبه عدم رافعیت هستند زیرا چنین فردی می‌داند که امر مشتبه است و با اندکی جستجو می‌تواند شبهه را زایل کند ولی با علم ‌به این امر باز هم مرتکب می‌شود و برخی معتقدند که در این خصوص نباید حد را جاری کرد زیرا این مورد از عموم جهل خارج نیست اگر چه احتمال حرمت می‌دهد ولی در عین حال یقین ندارد و وقتی یقین نداشته باشد قاعده « تدرء الحدود بالشبهات » جاری می‌شود (ساریخانی و کرمی گلباغی، ۱۳۸۹، ص ۷۲ و ۷۳ و ۷۴ ). لذا با استناد به آیات و روایات و ادله‌ای که فقها ارائه کرده‌اند به طور مطلق می‌توان گفت اصل بر رافعیت در جرائم مستوجب حد می‌باشد هرچند در خصوص جاهل مقصر ملتفت اختلافاتی وجود داردلکن به نظر می‌رسد جاهل مقصر ملتفت را نه به عنوان جرم مستوجب حد بلکه به عنوان تقصیر در تعلم بتوان مسئول دانست.

۲-۴-۲- جرائم مستوجب قصاص

اصولاً جرایم مستوجب قصاص از جرایم طبیعی و فطری است و اگر کسی نسبت به جرم بودن اصل آن، ادعای جهل کند، مسموع نیست و مرتکب، عالمانه و عامدانه عمل مجرمانه‌ای را که مستوجب قصاص می‌باشد، انجام داده است. مشهور فقهی امامیه قاعده درء را شامل قصاص نمی‌دانند (ساریخانی و گلباغی، ۱۳۸۹، ص ۷۵) به نظر برخی از فقها، چون قصاص از جمله حق الناس بوده و مبنای حقوق الناس نیز مداقه است، از این رو چنانچه شبهه‌ای در باب قصاص عارض شود، نمی‌توان ‌به این قاعده تمسک نمود. (محقق داماد، ۱۳۹۱، ص ۸۱ ). البته گفتنی است که جهلی که تأثیری در قصاص ندارد عدم آگاهی از حکم است ‌بنابرین‏ اشتباه نسبت به موضوع، هرگاه منتهی به نفی عنصر روانی در مجرم شود، در همه نظام‌های حقوقی، رافع مسئولیت کیفری دانسته شده است (میرمحمد صادقی، ۱۳۹۰، ص ۳۲۰) برخی نیز معتقدند جهل به حکم در قصاص به استناد روایات وارده از پیامبر اکرم (ص) با توجه به اینکه قصاص نیز از حدود می‌باشد با شبهه درء می‌گردد که در مقابل آن مشهور فقیهان امامیه قاعده « درء » را شامل قصاص نمی‌دانند (ساریخانی و کرمی گلباغی، ۱۳۸۹، ص ۷۵) لذا به نظر می‌رسد در جهل حکمی در جرائم مستوجب قصاص به لحاظ بدیهی و طبیعی بودن قبح و داشتن بار مسئولیت در جرائم نتوان قاعده درء یا قاعده قبح عقاب بلا بیان را جاری دانست.

۲-۴-۳- جرائم مستوجب تعزیری

هرچند جرائم تعزیری در کتب فقهی به مانند حدود مورد بحث قرار نگرفته‌اند و لکن به استناد قواعد کلی حاکم بر حقوق کیفری اسلام مستنبط است که جهل به حکم در این سنخ از جرائم مانند حدود، موجب عدم تحقق مسئولیت کیفری باشد (ساریخانی و کرمی گلباغی، ۱۳۸۹، ص ۷۷) آن گونه که از اطلاق دلائل و مستندات فقهی استفاده می‌شود وبرخی نیز به لحاظ گستره اطلاق رفع مالایعلمون تعزیرات را شامل آن می‌دانند (درویش پور، ۱۳۸۶، ص ۲۷۹ ).

فصل سوم

« جهل به حکم از منظر حقوق »

۳-۱- کلیات

در حقوق عرفی معاصر، این اصل و قاعده مسلم شده که جهل به قانون رافع مسئولیت نیست (محقق داماد، ۱۳۸۷، ص۵۴) و جز در موارد خاص کسی نمی‌تواند ادعا کند که نسبت به قانون بی اطلاع بوده و بخواهد از این طرفند خود را از مسئولیت مبرا سازد و برای این موضوع اقتضائات و دلایلی مطرح کرده‌اند مانند حفظ نظم عمومی و برخی موارد دیگر. با این وجود نکاتی در خصوص این قاعده قابل تأمل است. نخست اینکه ‌به این موضوع به صراحت در قوانین موضوعه (تا قبل از قانون مجازات ۱۳۹۲) پرداخته نشده است و این قاعده از نتایج و آثار عملی بعضی از مواد قانونی مانند ماده ۲ قانون مدنی مصوب ۱۳۰۷ که اشعار می‌دارد قوانین پس از انتشار، در سراسر کشور لازم الاجراء است مگر آنکه در خود قانون، ترتیب خاصی برای موقع اجراء مقرر شده باشد. اینگونه برداشت می‌شود و دوم اینکه این موضوع یعنی نپذیرفتن ادعای جهل از طرف متهم بواسطه این قاعده علاوه بر اینکه در ظاهر با آنچه که در فقه اسلامی تحت عنوان قاعده قبح عقاب بلا بیان که جهل به حکم نتیجه حاکمیت و اجرای این قاعده است (محقق داماد، ۱۳۹۱، ص ۲۵) ؛ در تعارض و از طرفی با واقعیات کنونی جامعه به دلیل کثرت قوانین و تخصصی بودن فهم مواد قانونی که بعضاً در برخی موارد برای اهل فن نیز دشوار و نیازمند گذراندن دوره های خاص بوده و عدم دسترسی اکثر مردم به روزنامه رسمی و احساس تلقی غیر ضروری بودن بیشتر قوانین برای مردم ودیگر موارد وجود دارد. با این تفاسیر چنین فرض می‌شود که افراد جامعه از قوانین اطلاع دارند و ادعای جهل نسبت به قانون از آنان پذیرفته نمی‌شود. البته ذکر این نکته ضروریست که در حقوق جزا اصلی وجود دارد بنام « اصل قانونی بودن جرائم و مجازات‌ها » که در مباحث حقوقی کیفری حقوق ‌دانان در عمومات جرائی به مراتب به آن پرداخته‌اند. می‌توان این اصل را با قاعده قبح عقاب بلا بیان که در فقه مطرح است مقایسه نمود. در هر حال می‌توان گفت جهل به قانون نتیجه حاکمیت و اجرای اصل قانونی بودن جرائم و مجازات‌ها است و لذا جهل به قانون مرتبه بعد از این اصل است به عبارتی اصل بر قانونی بودن جرائم و مجازات‌ها است و این جرائم و مجازات‌های قانونی نیز باید به اطلاع مردم رسانده شود. در این فصل به اقتضائات که در جهت توجیه استناد به قاعده « جهل به حکم رافع مسئولیت نیست » می‌توان مطرح نمود و ایرادات وارد بر قاعده و در نهایتاًً به وجه مشترک بین دیدگاه فقهی و حقوق عرفی اشاره می‌کنیم :

۳-۲- اقتضاعات پذیرش « قاعده جهل به حکم رافع مسئولیت نیست »

۳-۲-۱- حفظ وتحکیم نظم عمومی

در این خصوص اظهار ‌داشته‌اند که نمی‌توان ادعای جهل به قانون را در تمام موارد پذیرفت ؛ زیرا چنین کاری موجب هرج و مرج در دستگاه قضایی و به تبع آن جامعه می‌شود و در واقع نظم عمومی را در معرض خطر جدی قرار می‌دهد (پور الله یار، ۱۳۸۵، ص ۴۷).

۳-۲-۱-۱- جلوگیری از اطاله دادرسی

اما پرخاشگری در میان نوجوانان ار نوع پرخاشگری خصمانه است. اولین مسئله افزایش آگاهی جوانان در جهت مسئله گشایی و حل مسائل و مشکلات زندگی بر اساس راهبردهای عقلایی است. با توجه به اینکه خیلی از افراد قدرت رویارویی منطقی و عقلانی یا به عبارتی قدرت مسئله یابی و حل مسئله را در جهت رفع مسائل ندارند لذا وارد راهبردهای احساسی و عاطفی شده و متناسب با آن به خشونت دست می‌زنند. به نظر می‌رسد یکی از مهمترین دلایل نارضایتی و در نتیجه خشونت در میان جوانان بحث عدم تامین نیاز است. امروزه جوانان نیازهای متعددی دارند که در صورت برآورده نشدن آن­ها، جوان به ابزارهایی مانند خشونت و پرخاشگری متوسل می شود.

واکنش نوجوانان در برابر مشکلات و مسائل شبیه به یکدیگر نمی باشد. بسیاری از آن­ها در مقابل این فشارها مقاومت می‌کنند و سعی ‌می‌کنند آن­ها را برای خود هدفدار و معنی دار سازند و با آن­ها کنار آیند، بعضی ها زود از پای در آمده و تسلیم می‌شوند و بعضی هم آن را به دست عوامل مذهبی، مناسک و نیروهای ماورائی می‌دهند.

در تبیین منشا و ماهیت پرخاشگری و جرائم پرخاشگرانه، نظریه پردازان مختلف نقش عوامل زیستی، جامعه شناختی و روانشناختی را مطرح کرده‌اند. در تلفیق دو دیدگاه جامعه شناختی و روانشناختی، روانشناسان اجتماعی بر نقش عوامل فردی و محیطی در بروز پرخاشگری و جرائم پرخاشگرانه تأکید کرده ­اند و با بهره گرفتن از نظریه شناخت اجتماعی تبیین دقیقی از جرم و بزهکاری ارائه داده‌اند.از سال­های ۱۹۸۰ به بعد رفتار پرخاشگرانه به طور فزاینده برحسب نقایصی در شناخت اجتماعی توضیح داده شده است. شناخت اجتماعی، درک فرد از حالات روانشناختی خود و استنباط او از مردم و روابط و موقعیت های اجتماعی است. این شناخت بخش مهمی از شناخت درباره جهان را تشکیل می‌دهد و در کنش­وریهای اجتماعی، نحوه قضاوت درباره خود و دیگران و کنترل رفتارها و هیجانات اثر می‌گذارد. شناخت اجتماعی، مستلزم مهارت­ های شناختی مختلف و پردازش دقیق اطلاعات اجتماعی است که به منظور حل مسائل اجتماعی، یعنی مسائل مرتبط با شرایط فعلی و ‌پاسخ‌گویی‌ به تقاضاهای درونی و بیرونی به کار گرفته می شود. این رویکرد بر نقش متقابل شناخت و محیط در تعیین رفتار تأکید می‌کند. در مجموع پژوهش­های انجام شده در زمینه تفاوت شناخت اجتماعی بزهکاران پرخاشگر (بزهکارانی که مرتکب جرائم پرخاشگرانه شده اند) و نوجوانان عادی آشکار کرده ­اند که بزهکاران پرخاشگر گرایش دارند به رفتار دیگران نیت­های خصمانه نسبت دهند، دنیا و اطرافیان خود را اعتمادپذیر نمی­دانند و اغلب راهکارهای پرخاشگرانه را برای حل مسائل روزمره زندگی انتخاب ‌می‌کنند.

موضوع مهم در خصوص پرخاشگری تبعات جرم شناختی آن است؛ اینکه پرخاشگری چه تاثیری در ارتکاب جرم از سوی اطفال و نوجوانان دارد؟

تحقیق حاضر درصدد بررسی و ‌پاسخ‌گویی‌ به موضوع فوق است.

۱-۳٫ ضرورت انجام تحقیق

امروزه در اکثر جوامع پدیده‌ای به نام پرخاشگری کودکان رواج زیادی پیدا ‌کرده‌است. این پدیده غالب والدین و معلمان را بـه خـود مشغول داشته است و همه سعی دارند به‌ نحوی‌ این مورد را کنترل نمایند. یکی از راه‌های اصولی و منطقی برای کنترل این پدیده اطلاعات بیشتری است که از نحوه یادگیری این امر، چگونگی رواج آن و راه‌های مقابله بـا آن کـسب می‌کنیم‌. بزهکاری اطفال و نوجوانان به عنوان یک رفتار غیر معمول از اشکال انحرافات اجتماعی است و گسترش آن حیات اجتماعی را به خطر می­ اندازد. به همین دلیل توجه محققان از جمله جامعه­شناسان، جرم­شناسان و روان­شناسان را به خود جلب کرده ا­ست. بزهکاری این افراد از این جهت بسیار بیشتر مورد توجه است که آنان بزرگسالان فردا هستند؛ به همین دلیل رفتارهای ضد اجتماعی آن­ها می ­تواند مشکلات جدی برای خانواده و اجتماع ایجاد کند. آنان در روابط بین فردی خود از مهارت­ های اجتماعی ضعیفی برخوردارند و اغلب از سوی خانواده و همسالان مورد طرد قرار می­ گیرند. ‌بنابرین‏ ضرورت و اهمیت شناخت ایـن‌ پدیـده‌ بـدیهی است‌.

۱-۴ . اهداف تحقیق

اهداف مشخص تحقیق عبارتند از:

۱-بررسی پیامدهای جرم شناختی پرخاشگری کودکان و نوجوانان

۲- بررسی راهکارهای پیشگیری از پرخاشگری در نوجوانان

۱-۵ . سوالات تحقیق

سوال اصلی:

پرخاشگری کودکان و نوجوانان دارای چه پیامدهای جرم شناختی است؟

سوالات فرعی:

۱: راهکارهای پیشگیری از پرخاشگری در کودکان چیست؟

۲: راهکارهای پیشگیری از پرخاشگری در نوجوانان چیست؟

۱-۶ . فرضیات تحقیق

فرضیه اصلی:

پرخاشگری به ویژه در نوجوانان می ­تواند سبب جرم و بزه و تجاوز به حقوق دیگران در نوجوانان شود.

فرضیه های فرعی:

۱: مواردی از قبیل توجه به کودک، دوری از محرک های پرخاشگرانه، عدم استفاده از تنبیه بدنی و شناسایی حقوق اولیه کودک می توان در کاهش میزان خشونت و پرخاشگری مؤثر باشد.

۲ : برنامه ریزی های جامع و پایدار متناسب با نیازهای نسل نوجوان و توجه به عناصر تربیتی و روانشناسی و جامعه شناسی ذیربط و نیز نظارت اجتماعی می‌تواند به کاهش پرخاشگری و بالتبع جرایم نوجوانان منجر شود.

۱-۷ . نوع تحقیق

نوع تحقیق در این پایان نامه نظری و کاربردی است. در تحقیق پیش روی نگارنده ابتدا به صورت نظری به تعریف و مفهوم پرخاشگری و بزهکاری از منظر اصطلاحی، حقوقی و جرم شناختی و نیز عوامل بروز پرخاشگری و بزهکاری و نیز تعریف لغوی و حقوقی طفل و نوجوان در حقوق ایران و اسناد بین‌المللی پرداخته و سپس پیامدهای جرم شناختی پرخاشگری در کودکان و نوجوانان را مورد مداقه قرار می‌دهد. یافته های این تحقیق نیز دارای ابعاد نظری و کاربردی است، به گونه ای که نه تنها می‌تواند در مطالعات حقوقی محققان مثمر ثمر باشد، بلکه در تفسیر مقررات حقوقی و کیفری و نیز در صدور آرای مربوط به مجرمان متاثر از پدیده پرخاشگری مورد استفاده فعالان حقوقی من جمله محققان، قضات و وکلا خواهد بود.

۱ -۸ : نوآوری تحقیق

در این پژوهش نگارنده تلاش نموده است نه تنها عوامل جرم شناختی در وقوع پرخاشگری در کودکان و نوجوانان را تبیین نماید، بلکه پیامدهای پرخاشگری و تاثیرات آن از ابعاد مختلف را مورد بررسی قرار دهد. همچنین راهکارهای پیشگیری و کاهش ارتکاب جرائم ناشی از پرخاشگری مورد مطالعه قرار گرفته اند. از این جهت که مطالعه حاضر نه تنها به بررسی عوامل دخیل در وقوع پرخاشگری می پردازد، بلکه راهکارهای مقابله با اثرات مخرب آن را نیز بررسی می‌کند، جنبه نوآوری تحقیق پیش روی محسوب می شود.

۱ -۹ . روش تحقیق

روش تحقیق در این پایان نامه به روش توصیفی – تحلیلی است، که باسبک استدلال متعارف پیرامون موضوع تحقیق به کار می رود. به اینصورت که پس ازگردآوری اطلاعات ودسته بندی آن ها به تعریف و توصیف مفاهیم و مبانی ارائه شده در تحقیق حول محور موضوع پایان نامه، می پردازیم و نهایتاًً با تجزیه و تحلیل مبانی و دیدگاه های به دست آمده، به نتیجه مطلوب و مورد نظر دست می یابیم و نگارنده ‌به این نحو به بررسی موضوع پرداخته است.

۱-۹ -۱٫ روش گردآوری اطلاعات

در اواسط قرن ۱۹ ((صلاحیت محکمه محل دستگیری متهم )) در رویه قضایی انگلستان که به شدت به اصل صلاحیت درون مرزی پایبند است، مورد قبول واقع گردید . قضیه معروف کرئل بدین رویه فرصت خودنمائی داد . ماجرا از این قرار است که در یک کشتی آمریکائی بنام کرئل که ۱۳۵ برده را حمل می نموده ، بردگان مالک خود را هنگام عبور از دریای آزاد می کشند و زمانی که کشتی به ساحل انگلستان می‌رسد ، مسئله استرداد پیش می‌آید . موافقت با درخواست استرداد آمریکا و سپردن مجرمان به کشوری که هنوز قانون بردگی (۱۸۴۱ ) در آنجا وجود داشت ، سبب محروم کردن بردگان از رسیدگی عادلانه گردید . در اینجا صلاحیت محاکم انگلیسی در این قضیه نه متکی بر محل وقوع جرم، نه مبتنی بر تابعیت متهمان و نه بر اساس آسیب وارده به مصالح ملی آن کشور بود ؛ اما با این همه، آن ها خود را صالح به رسیدگی دانستند، بدین طریق در رویه ی قضایی بریتانیا اصل صلاحیت جهانی در برابر جرائم راهزنی دریایی به معنای وسیع کلمه پذیرفته شد . به هر حال ، ملاحظه قوانین موضوعه کشورها نشان می‌دهد که قانون گذاران کشورها از اوایل قرن ۱۸ دزدی دریایی و برده داری را جرمی که می بایست مشمول صلاحیت جهانی قرار گیرد قلمداد نمودند (حامد، ۱۳۸۴: ۱۱ ).

رویکرد قوانین کیفری کشورهای دنیا نسبت به اصل صلاحیت جهانی، قابل تقسیم به چهار دسته است. برخی کشورها توجهی به اصل صلاحیت جهانی مبذول نداشته اند. به طوری که اساسا این اصل را مورد پذیرش سیستم قانونگذاری خود قرار نداده اند. (عدم پذیرش). دسته دوم، کشورهایی که اصل صلاحیت جهانی را مورد پذیرش قرار داده‌اند. اما مصادیق مشمول آن را تعیین نکرده اند. (پذیرش بدون تعیین مصادیق). دسته سوم؛ کشورهایی که با پذیرش اصل مذبور به تعیین جرایم مصداق این اصل، با وسعت محدود اقدام کرده‌اند. (پذیرش با تعیین مصادیق معین). دسته چهارم؛ کشورهایی که ضمن پذیرش اصل صلاحیت جهانی، قلمرو وسیعی برای اعمال آن تعیین کرده‌اند. (پذیرش با تعیین مصادیق غیر معین) (مومنی،۱۳۹۲: ۲۴۸).

۲-۲-کلیات حقوقی در رابطه با اصل صلاحیت جهانی در حقوق بین الملل

معیار اعمال هریک از صلاحیت های سه گانه سرزمینی، شخصی و واقعی با یکدیگر متفاوت است. در اولی، وقوع جرم در قلمرو حاکمیت دولت رسیدگی کننده، در دومی، وجود رابطه تابعیت بین مجرم با دولت رسیدگی کننده و در سومی، ارتکاب جرم علیه تمامیت و استقلال دولت رسیدگی کننده، ملاک می‌باشد.

گاه ممکن است جرایمی ارتکاب یابند اما مشمول هیچ یک از صلاحیت های فوق نباشد. از سوی دیگر، بی توجهی جامعه بین‌المللی نسبت به مسئله بزهکاری و عدم اعتنای به آن، امری غیرقابل توجیه است. ‌بنابرین‏ برای جلوگیری از بی مجازات ماندن برخی بزهکاران و مواجه شدن تمام مجرمین با واکنش اجتماعی، نوع دیگری از صلاحیت، تحت عنوان اصل صلاحیت جهانی پیش‌بینی گردیده است.

‌بر اساس این اصل، قوانین جزایی وسعت بین‌المللی پیدا می‌کنند. به طوری که در همه جای دنیا باید رعایت شوند. هریک از دولت ها به عنوان نماینده جامعه جهانی، صلاحیت تعقیب جزایی مجرمین را خواهد داشت، هرچند جرم در کشور دیگری اتفاق افتاده باشد (باهری ، ۱۳۴۰ :۱۲۹ ). معیار اساسی در اعمال این نوع صلاحیت، دستگیری مجرم است. ( دووابر، ۱۳۶۸ : ۱۲۹ ) بزهکار با ورود خودش به جامعه ای به غیر از محل وقوع جرم، عنوان و آثار مجرمیت را با خود بدان جا می‌برد. «بارتل» می‌گوید:

«سرقت جرمی پیوسته و مستمر است. بدین توجیه که هر جا سارق را با این مال بیابند، حالت سرقت ادامه دارد. بی کیفر گذاشتن مجرم، رسوایی به بار می آورد. ‌بنابرین‏ قاضی محل دستگیری، صلاحیت تعقیب و مجازات وی را خواهد داشت. حتی استدلال شده، کیفر مجرمی که از محل وقوع به کشور دیگر فرار کرده ضروری تر است. زیرا آزاد دیدن یک تبهکار، آثار منفی در روحیه و احساسات مردم دارد» ( حسینی نژاد، ۱۳۷۳ : ۱۵۶ ). نام گذاری صلاحیت جهانی گویای این مطلب است که تمام قضات دنیا به طور یکسان صلاحیت رسیدگی دارند. به آن ها به عنوان ارگان های نظام عدالت کیفری جهانی، نظر می شود. در این حالت، مسئله استقلال و تعلق هریک از محاکم کشورها به یک نظام حاکمیت خاص مطرح نیست.

‌بنابرین‏، صلاحیت جهانی یک نوع توزیع صلاحیت قضایی و صلاحیت تفنینی است. تمام محاکم دنیا به صرف اینکه مجرم در حوزه قضایی آن ها دستگیر گردد، صالح به تعقیب و مجازات خواهند بود. به عبارت دیگر محل توقیف و دستگیری مجرم در تعیین صلاحیت، قاطعیت دارد.(لومبوا، ۱۳۶۸ : ۲۲). البته باید توجه داشت، صلاحیت جهانی یک نوع صلاحیت فرعی است. تنها در صورتی که صلاحیتی عالی تر وجود نداشته باشد و نیز با رعایت اصول مربوط به اعتبار قضیه محکوم بها، اعمال می‌گردد ( دووابر، ۱۳۶۸ : ۶۱۳ ).

‌بنابرین‏ صلاحیت جهانی تنها در برگیرنده جرایمی است که مشمول صلاحیت سرزمینی قرار نگرفته باشند. توضیح اینکه؛ در صورت اعمال صلاحیت جزایی در قالب اصل صلاحیت سرزمینی، تعقیب مجدد به اعتبار اصل صلاحیت جهانی غیرممکن خواهد بود ( آزمایش ، ۱۳۵۶ : ۱۰۷ ).

(( صلاحیت )) در حقوق کیفری بین‌المللی به معنای صلاحیت یا ظرفیت دولت ها بر اساس حقوق بین الملل، در رسیدگی و محاکمه جرائم می‌باشد . تحت تئوری صلاحیت جهانی، دولت ها این صلاحیت کیفری خود را به جرایمی که هیچ نوع ارتباطی از نظر سر زمین و یا تابعیت با آن ها ندارد گسترش می‌دهند . به عبارت دیگر این صلاحیت تنها بر اساس ماهیت جرم از طرف دولت ها اعمال می شود .

خرده فروشی دارای گونه‌های بسیار زیاد است و شکل‌های جدیدی هم به وجود می‌آیند. در زمان کنونی خرده فروشی‌ها به صورت فروشگاهی و خرده فروشی‌های بدون فروشگاه وجود دارند (فروزنده، ۱۳۸۱). بسیاری از مؤسسات از جمله تولید کنندگان عمده فروشان و خرده فروشان به خرده فروشی اشتغال دارند ولی خرده فروشی عمدتاًً توسط خرده فروشان انجام می‌شود. اگر چه قسمت اعظم خرده فروشی در فروشگاه‌های خرده فروشی است اما در سال‌های اخیر خرده فروشی غیر فروشگاهی نظیر فروش پستی، تلفنی، خانه به خانه، ماشین‌های فروش اتوماتیک و ابزار و وسایل الکترونیکی رشد بسیار قابل توجهی داشته است. خرده فروشی فروشگاهی به دلیل این که قسمت اعظم خرده فروشی را تشکیل می‌دهد اول مورد بررسی قرار می‌گیرد و پس از آن به بررسی خرده فروشی غیر فروشگاهی پرداخته خواهد شد.

۲-۴-۱- خرده فروشی فروشگاهی

فروشگاه‌های خرده فروشی اشکال و اندازه های متفاوتی دارند و به طور دائم انواع جدید خرده فروشی نیز در حال ظهور است. فروشگاه‌های خرده فروشی را می‌توان بر حسب یک یا چند مشخصه طبقه بندی کرد. از جمله: سطح خدمات ارائه شده توسط فروشگاه، نوع کالایی که در فروشگاه برای فروش عرضه می‌شود، سطح نسبی قیمت‌های فروش، نحوه کنترل مجاری فروشی و نحوه گرد همایی‌های آنان. جدول ۲-۱، این طبقه بندی‌ها را با خرده فروشی‌های مربوطه نشان می‌دهد^[۳].

جدول ۲-۱- انواع خرده فروشی فروشگاهی

سطح خدمات

کالائی که می‌فروشند

قیمت‌های فروش

کنترل مجاری فروش

نحوه گرد همائی فروشگاه

سلف سرویس

خدمات

محدود

خدمات کامل

فروشگاه‌های اختصاصی

فروشگاه‌های بزرگ

سوپر مارکت‌ها

فروشگاه‌های راحت

سوپراستورها

فروشگاه‌های ترکیبی

وفوق بازارها

مراکز خدماتی

فروشگاه‌های تخفیف دار

خرده فروشان زیر قیمت

نمایشگاهفروش یا کاتالوگ

زنجیره‌های مشارکتی

تعاونی خرده فروشی و

زنجیره داوطلبانه

تعاونی‌های مصرف

مؤسسات امتیازی

شرکت‌های ترکیبی تجاری

منطقهتجاری مرکزی

مراکز خرید منطقه ای

مراکز خرید ناحیه ای

مراکز خرید محلی

خرده فروشی ‌بر اساس سطح خدم کالاها از نظر خدمات مورد نیاز با هم فرق می‌کنند. مشتریان نیز از نظر اهمیتی که برای خدمات قائل می‌شوند با هم تفاوت دارند. در این جا سه سطح خدمات شامل سلف سرویس، خدمات محدود و خدمات کامل همراه با خرده فروشانی که این گونه خدمات را ارائه می‌دهند، مورد بررسی قرار می‌گیرد. خرده فروشی سلف سرویس در طول دهه ۱۹۳۰ در امریکا رشد سریعی داشته است. در خرده فروشی سلف سرویس وظیفه جستجو، مقایسه و انتخاب بر عهده مشتریان است. این شیوه امروزه در بسیاری از خرده فروشی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. خرده فروشان با خدمات محدود تا اندازه ای در امر فروش به مشتریان خود کمک می‌کنند (به دلیل تنوع بیشتر کالاها و نیاز به اطلاعات بیشتر). این فروشگاه‌ها معمولاً خدمات اعتباری نیز برای مشتریان فراهم می‌کنند. خرده فروشان با خدمات کامل خرده فروشانی هستند نظیر فروشگاه‌های اختصاصی و فروشگاه‌های بزرگ درجه یک. در این گونه فروشگاه‌ها در تمام مراحل فرایند خرید، فروشندگان به مشتریان کمک می‌کنند. این فروشگاه‌ها معمولاً کالاهای اختصاصی و کالاهایی را در اختیار دارند که مشتریان می‌خواهند درباره آن‌ ها اطلاعات بیشتری را کسب کنند (کالاهایی مانند دوربین عکاسی، جواهر آلات و پوشاک گران قیمت). این فروشگاه‌ها خدمات زیادی هم چون تسهیلات اعتباری، حمل و تحویل مجانی و غیره را ارائه می‌کنند.

۲-۴-۱-۱- خرده فروشی بر اساس ترکیب کالا برای فروش

خرده فروشان را ‌بر اساس طول و عرض ترکیب کالاها نیز طبقه بندی می‌کنند. بر این اساس انواع خرده فروشی عبارتند از : فروشگاه‌های اختصاصی، فروشگاه‌های بزرگ، سوپرمارکت‌ها، فروشگاه‌های فروشنده کالاهای راحتی و سوپراستورها.

فروشگاه‌های اختصاصی

یک فروشگاه اختصاصی تعداد نسبتاً محدودی کالا در اختیار دارد با ترکیب نسبتاً کاملی از هر قلم کالا. فروشگاه‌های کالاهای ورزشی، مبلمان منزل، گل فروشی و اسباب بازی فروشی از انواع این فروشگاه‌ها هستند.

فروشگاه‌های بزرگ

این فروشگاه‌ها کالاهای بسیار متنوعی را برای فروش در اختیار دارند همچون انواع پوشاک، مبلمان و اثاثیه منزل و کالاهای خانگی و هر خط کالا دارای قسمت ویژه ای است. این فروشگاه‌ها در نیمه اول قرن حاضر رشد کرده‌اند، ولی برای رقابت با سایر فروشگاه‌ها به خط مشی‌های مختلفی هم چون تبدیل شدن به فروشگاه‌های اختصاصی و یا تخفیف دار روی آورده اند.

سوپرمارکت‌ها

سوپرمارکت‌ها فروشگاه‌هایی بزرگ، کم هزینه، و با حجم کالای زیاد می‌باشند. این فروشگاه‌ها به صورت سلف سرویس اداره می‌شوند و درصد سود کمی روی کالاها می‌کشند. این فروشگاه‌ها امروزه با توجه به خصوصیات جغرافیایی مشتریان خود اقدام به استفاده از فروشگاه‌های تخصصی می‌کنند. آن‌ ها مطابق نیازهای اقتصادی و اخلاقی بازارهای محلی خود، اندازه فروشگاه و نوع تبلیغات و ترکیب کالاهای موجود در فروشگاه را تعیین و تنظیم می‌کنند.

فروشگاه‌های راحت (خواربار فروشی)

فروشگاه‌های راحت فروشگاه‌های کوچکی هستند که تعدادی محدود اما بسیار سودآور و پر منفعت از کالاهای راحتی را برای فروش در اختیار دارند. این فروشگاه‌ها معمولاً در حوالی مناطق مسکونی قرار دارند و هر ۷ روز هفته را کار می‌کنند و ساعات کار آن‌ ها نیز طولانی است. این فروشگاه‌ها امروزه جهت حفظ سهم بازار خود به فکر طراحی مجدد فروشگاه‌های خود هستند. برای این منظور آن‌ ها از رنگ‌های زنده تری استفاده می‌کنند،. نور پردازی و امکانات پارک خودرو بهتری فراهم می‌کنند و قیمت‌های فروش خود را تا حد ممکن رقابتی می‌کنند.

سوپر استورها، فروشگاه‌های ترکیبی و فوق بازارها

این سه نوع فروشگاه از سوپرمارکت‌های معمولی بزرگ ترند (تقریباً دو برابر) و ترکیب بسیار متنوعی از مواد غذایی و اقلام غیر غذایی عادی را برای فروش عرضه می‌کنند و خدمات متنوعی همچون خشکشویی، خدمات پستی، نقد کردن چک و غیره را برای مشتریان فراهم می‌کنند. سوپر استورها امروزه ۳۹ در صد فروشگاه‌های مواد غذایی را شامل می‌شوند.

فروشگاه‌های ترکیبی

همان فروشگاه‌های مواد داروئی و غذائی ترکیبی هستند و از سوپر استورها تقریباً دو برابر بزرگ ترند ولی فقط ۲۱ درصد فروشگاه‌های مواد غذایی امروز را در بر می‌گیرند.

شخصیت اغلب به عنوان یک سازمان از صفتها،‌انگیزش‌ها، و رفتارها که برای هر شخص منحصر به فرد هستند، تعریف می شود. بیشتر مردم شخصیت را با ویژگی های شخصیتی مثلاً اجتماعی، مستقل، غالباً مضطرب و توضیح می‌دهند، و فرض می‌کنند که ویژگی ها در طول زمان ثابت است . اگر یک فرد را دمدمی مزاج بدانیم انتظار داریم این شخص در هر حال دمدمی مزاج باشد. وقتی خودمان را شرح می‌دهیم شخصیت واقعی خودمان را همان طور که خودپنداره ما مثبت یا منفی است با ویژگی های منحصر به فرد خودمان آشکار می‌کنیم. تمام قضاوت های ما از خودمان ، بالا یا پایین بر پایه خودپنداره مثبت یا منفی ماست که تصور از خود ما را می‌سازد (سیگلمن^[۶۸]، ۱۹۹۹).

یونگ^[۶۹] در نوشته های اولیه خود، خویشتن را برابر با تمام شخصیت یا روان گرفته است. ولی پس از ارائه مفهوم قومی ونژادی شخصیت، خویشتن را گرایش به وحدت شخصیت تعریف نمده است. خویشتن نیرویی است که تمام سیستم های شخصیت را متصل به یکدیگر نگه می‌دارد و باعث وحدت ، تعادل و ثبات شخصیت می شود. به خویشتن رسیدن یعنی رسیدن شخصیت به وحدت کامل و این هدفی است که همه مردم برای رسیدن به آن تلاش می‌کنند، ولی به ندرت به آن دست می‌یابند. خویشتن نیز مانند تمام آرکه تایپ های دیگر، انگیزهای برای رفتار بشر است و بسی جستجوی او برای رسیدن به وحدت، تمامیت و تکمیل شدن شخصیت،به خصوص از راه های مذهبی می شود ( یونگ، ۱۹۳۹ ).از نظر سالیوان^[۷۰] طرح کلی صفات شخصیت، سیستم خود نامیده می شود که طی مراحل و از راه تجربیات بین فردی ایجاد می‌گردد نه ظاهر شدن نیروهای درون روانی ( سادوک^[۷۱] و سادوک، ۲۰۰۷؛ ترجمه رضائی، ۱۳۸۷). سالیوان، تصویر ذهنی را تصور هر انسان از خود و دیگران می‌داند. این تصویر، مجموعه ای پیچیده از احساسات، طرز تلقی ها و تفکراتی است که هدف آن ها ارضای احتیاجات و کاستن اضطراب فرد است. مثلاً ، تصویر ذهنی کودک از مادر خوب، مادری است که احتیاجات او را برآورده می‌کند. تصویر ذهنی “من خوب” از تجارب بین فردی مثبت و پاداش دهنده حاصل می شود و تصویر ذهنی “من بد” از تجارب بین فردی اضطراب انگیز نشأت می‌گیرد. (سالیوان، ۱۹۵۳).

از آنجایی که پندار فرد از شخصیت خود ، تا اندازه ی زیادی تصور اورا در رابطه با محیطش تعیین می‌کند و این دو عامل ، نوع رفتارهای اورا طرح ریزی می‌کنند، خودپنداره برای متخصصان بهداشت روانی از اهمیت خاصی برخوردار است. اگر تصور از خود (خودپنداره) مثبت ونسبتاٌ متعادل باشد، شخص دارای سلامت روانی است و اگر به عکس، خودپنداره شخص منفی و نامتعادل باشد، او از لحاظ روانی، ناسالم شناخته می شود(ساعتچی، ۱۳۷۸).

اجزاء خودپندارنده

مفهوم خودپنداره سه جزء عمده دارد: جزء ادراکی، جزء مفهومی و جزء نگرشی

جزء ادراکی: تصوری است که فرد نسبت به اندام های ظاهری خود و برداشتی که دیگران از ظاهر وی دارند و شامل تصوری که وی از جذابیت و همخوانی آن و اهمیت قسمت های بدن مثل ماهیچه هایش می‌باشد که گاهی با خودپندارنده جسمانی مترادف است.

جزء مفهومی:تصور شخص از ویژگی‌های متمایز خودش از جمله توانایی های گذشته و آینده اش است این جزء اغلب خودپندارنده روانی نامیده می شود و شامل آن دسته از خصوصیات انطباقی زندگی مانند صداقت، اعتماد به نفس ،استقلال، شجاعت و خصوصیات منفی می‌باشد(محمودی،۱۳۷۸).

جزء نگرشی:شامل احساسات فرد نسبت به خود، نگرش درباره موقعیت کنونی و چشم انداز آینده ، احساسات ارزشمندی خویش و نگرش به وضع عزت نفس خود، خود عیبجویی، غرور و شرم و خجالت می‌باشد.(طاهری، ۱۳۸۵).

خودپنداره و عزت نفس

ویلیامز جیمز از نخستین کسانی بود که واژه عزت نفس را به کار برده و آن را احساس مثبت فرد نسبت به خود توصیف ‌کرده‌است این واژه با نگرش ما نسبت به آنچه که هستیم رابطه مستقیمی دارد. عزت نفس به معنای احساس و شیوه ارزشیابی مثبت ما نسبت به خودمان است و خودپنداره به معنای باور کلی ما نسبت به خودمان است. از سوی دیگر می توان عزت نفس را ارزش گذاریدرباره خودپندارنده دانست. (خاطری،۱۳۸۴).

هارتر^[۷۲] (۱۹۹۹) نیز بین عزت نفس و خودپنداره تفاوت قائل است. از نظر او اگرچه دو اصطلاح عزت نفس و خودپنداره غلباً قابلیت به کارگیری به جای یکدیگر را دارند ، تفاوتی را هم نشان می‌دهند، اما در ساختار به یکدیگر مربوط هستند. خودپنداره بیشتر ادراکات فرد از توانایی ها و شایستگی ها در قلمروهای تحصیلی و غیر تحصیلی،( اجتماعی، رفتار و فردی) برمی گردد و به وسیله نمایی از خود ادراکی ها در زمینه‌های مختلف به بهترین نحو نشان داده می‌شوند. مدارس محتمل ترین محیط هایی اند که می‌توانند از عزت نفس مثبت دانش آموزان به وسیله اجزای راهبردهایی که خودپنداره آن ها را بهبود می‌دهد، حمایت کنند.

عوامل مؤثر بر خود پنداره

1. خانواده: والدین یکی ازمهمترین منابع شکل گیری خودپنداره و خانواده محیط اجتناب ناپذیری است که کودک با آن ها تماس برقرار می‌کند کودکانی که طرد می‌شوند، نهایتاًً به طرد خود می پردازند و اساس بر ارزشی می‌کند. (محمودی ،۱۳۷۸)

اوایل زندگی ، والدین منبع اصلی اطلاعات می‌باشند که به شکل گیری و رشد دیدگاه کودک از خود کمک می‌کنند و نقش اساسی در بازخورد بازی می‌کنند. در واقع اولین عامل مؤثر بر خودپنداره، والدین می‌باشند.(فنونی،۱۳۸۰)

1. مدرسه : کودک هنگامی که با ورود به مدرسه تولد اجتماعی می‌یابد ، خودپنداره اش تحت تأثیر نگرش معلمان ، تجربیات وپاسخهای کلامی آن ها قرار می‌گیرد. حتی معلمان می‌توانند عقایدی را القاء کنند که خودپنداره کودک در منزل نیز تغییر یابد. (طاهری،۱۳۸۵)

به گفته هاینر نوریس (۱۹۹۰) تجربیات اولیه مدرسه دربرگیرنده تعاملات اجتماعی با کودکان و بزرگسالان می‌باشد. تجربیات ،موفقیات،پیشرفت ها و شکست ها و احساس پیوند جویی و یا طردشدگی، تأثیرات خود را بر احساس فرد از خود کارآمدی و خودارزشی می‌گذارد.

1. فرهنگ:خودپنداره افراد توسط ارزش‌های فرهنگی شکل می‌گیرد. جامعه ای که در آن فرد بزرگ شده است تعریف می‌کند که چه چیزی در رفتار و شخصیت افراد، مورد علاقه فرد است یا نیست.وقتی مردم انتظارات فرهنگی را همسو با توانایی ها و رفتارهاشان می بینند درباره خودشان احساس خوبی می‌کنند و خودپنداره آن ها بهبود می‌یابد و بالعکس ( واین ولیور،۱۹۹۷ به نقل از فنونی، ۱۳۸۰).

مطالعات انجام شده در داخل ایران

در سال ۱۳۷۷ تحقیقی توسط ایمان زاده صورت گرفت که در این تحقیق مادران ۳۰ پسر بیش فعال و مادران ۶۰ دانش آموز عادی مورد مقایسه قرار گرفتند . در این تحقیق از پرسشنامه های عزت نفس کوپراسمیت وSCL90 استفاده شده است. نتایج تحقیق بیانگر تفاوت معنادار میان دو گروه از نظر میزان عزت نفس، افسردگی واضطراب بود.

در سال ۱۳۹۰ تقوی اثربخشی درمان شناختی رفتاری را بر کاهش علایم بیش فعالی و افزایش خودکنترلی کودکان بیش فعال بررسی نمود، نتایج تحقیق بیانگر تاٌثیراین درمان بر کاهش علایم بیش فعالی و افزایش خودکنترلی در کودکان تحت درمان بود.