كتاب داراي سه رشته حوادث عمده به شرح زير ميباشد:
1- رشته نخست شامل مطالبي در مورد آدم (عليه‌السلام) و فرزندان نخستين او و پيامبراني همچون ادريس و نوح و هود و ابراهيم و اسماعيل (عليه‌السلام) و بني اسرائيل و پادشاهي داود و سليمان (عليه‌السلام) تا ظهور عيسي (عليه‌السلام) است.
2- رشته دوم شامل شرح حال و سرگذشت پادشاهان ايران و روم است.
3- بخش اخير آن تاريخ اسلام است كه از پيكارهاي اعراب و ايرانيان در دوره خلافت عمر شروع و تا پايان خلافت معتصم (م 227ق) ادامه مييابد.
دينوري درباره سيره و مغازي رسول خدا (صلي الله عليه و آله) سخني نگفته و تاريخ اسلام را با فتح ايران آغاز كرده است، اين امر نشانگر آن است كه وي صرفاً قصد ارائۀ اخبار مربوط به ايران را داشته است بدين ترتيب تكيۀ دينوري در اخبار الطوال بر تاريخ ايران بوده و تاريخ خلفاي نخست را تا آن اندازه كه به ايران و فتح شهرهاي آن ارتباط داشته آورده است. دربخشهاي نخست كتاب نيز كه به تاريخ شعوب و ملل مجاور پرداخته، تنها از باب معاصرت آنان با پادشاهان ايراني و ارتباطشان با ايران است.
گرايش نسبي به عنصر ايراني در اخبار الطوال به وضوح مشهود است، اما اين گرايش به حدي نيست كه دينوري را به ورطه شعوبي‌گري بكشاند، عنايت وي به تاريخ ايران سبب شده تا كتابش مأخذ مهمي براي تاريخ ايران باشد، از ميان رخدادهاي تاريخ اسلام، وي از تحولات عراق كه با جنبشهاي شيعي ارتباط وثيقي دارد، مانند جنگهاي امام علي (عليه‌السلام)، واقعه كربلا، قيام مختار و جنبش عباسيان با تفصيل بيشتري سخن گفته است.
1.7.3.5. الغارات ( ابواسحاق ثقفي م. 283ق)
از كهنترين آثار تاريخي شيعه درباره شيوه و آداب كشورداري علي (عليه‌السلام) همچنين غارت‌ها و خرابكاري‌هاي معاويه در قلمرو حكومت علي (عليه‌السلام) پس از جنگ نهروان تا شهادت آن حضرت. مؤلف اين اثر ابو اسحق ابراهيم بن محمد ثقفي متولد حدود 200 ق. در كوفه و متوفي 283 ق. در اصفهان است.
ابو اسحق در آغاز، زيدي مذهب بود و بعد به مذهب اماميه گرويد و در اين مذهب پايداري شديد ورزيد. چنانكه در علت خروج از كوفه و اقامتش در اصفهان گفتهاند، پس از تأليف كتاب «المعرفة» در فضايل اهل‌بيت(عليه‌السلام) و مثالب مخالفانشان بر آن شد تا كتاب را در محلي كه متعصبترين مخالفان شيعه حكومت دارند، روايت كند.
ابو اسحق صاحب آثار بسياري بوده است. پيش از ابو اسحق آثاري به نام «غارات» تأليف شده بود؛چنانكه ابو عبيده معمر بن مثني تيمي (تيم قريش) ، ابو مخنف، نصر بن مزاحم و مدائني كه همه از مشايخ ابو اسحق بودند هر يك كتابي به نام «الغارات» داشتند.
او نيز چون ديگر مورخان به تناسب موضوع كتاب يعني لشكركشيها و غارتهاي كارگزاران معاويه به قلمرو علي (عليه‌السلام) ، نام الغارات را بر اثر خويش نهاد.
از آنجا كه تأليف اين كتاب در قرن سوم هجري صورت گرفته است از مصادر و مآخذ اصلي تاريخ شيعه محسوب ميشود. چون سرزمين ايران در قلمرو حكومتي علي (عليه‌السلام) قرار داشت و به مناسبتهايي از روابط متقابل علي (عليه‌السلام) و ايرانيان ساكن عراق اخباري در اين كتاب نقل شده است ؛اين اثر ميتواند از مآخذ مهم مربوط به تاريخ ايران كه پيوند ناگسستني با شيعه دارد به شمار رود.
1.7.3.6. تاريخ يعقوبي (يعقوبي م. 292ق)
مهمترين كتاب أحمد بن ابي يعقوب ابن واضح يعقوبي، كتاب تاريخ اوست كه نام مشخصي جز تاريخ‌اليعقوبي براي آن ياد نشده است. تاريخ يعقوبي، يك دوره تاريخ عمومي است كه از هبوط آدم آغاز شده، پس از آن به ظهور اسلام رسيده و حوادث را تا سال 259 ادامه داده است.
با توجه به تاريخ نگارش اين اثر، بايد دانست كه تاريخ يعقوبي، قديميترين تاريخ عمومي است كه در تمدن اسلامي نگاشته شده و به دست ما رسيده است. شيوۀ نگارش اين كتاب، شيوهاي تاريخي است نه حديثي.
1.7.3.7. تاريخ طبري (طبري م. 310 ق)
تاريخ الامم و الملوك مشهور به تاريخ طبري، اثر محمدبن جرير طبري، مهمترين تاريخنامه روايي و سالشمار اسلامي است. تاريخ طبري دو بخش عمده دارد: بخش پيش از اسلام و بخش پس از اسلام.
طبري در بخش اول به مباحث خلقت، پيامبران، امتهاي پيشين، تاريخ و پادشاهان ايران و روم پرداخته است، ترتيب ذكر حوادث در اين بخش بر حسب ترتيب انبياء و جايگاه تاريخي حوادث است. طبري در اين قسمت درباره تاريخ ايران اخباري آورده است كه در هيچ متن معتبر عربي ديگر ديده نمي شود.
بخش دوم تاريخ طبري كه حوادث دوره اسلامي است، از سال اول هجرت به شيوه سال شمارانه آغاز و به وقايع سال 302 ختم شده است.
روشي كه طبري در تدوين تاريخ برمي‌گزيند، روش محدثين است؛ بدين صورت كه با ذكر سلسله سند به ذكر اخبار ميپردازد.
برخي از منابع طبري بر حسب موضوعات به شرح زير است:
1- در تاريخ پيامبران، كتب تفسير و سيرۀ ابن اسحاق و كتابهاي «وهب بن منبه».
2- در تاريخ ايران، ترجمه كتب ايراني به عربي بويژه كتابهاي «ابن مقفع» و «هشام كلبي» و آنچه از معلومات و اطلاعات تدوين شده و اسناد حيره كه به دست او رسيده است.
3- در سيره نبوي به تأليفات أبان بن عثمان و عروة بن زبير و شرحبيل بن سعد و موسي بن عقبه و عاصم بن عمر و ابن شهاب زهري و ابن اسحاق تكيه داشته است.
4- اخبار رده و فتوح را از سيف بن عمر نقل كرده است.
5- در جنگهاي جمل و صفين به نوشتههاي ابو مخنف و مدائني و سيف بن عمر اعتماد كرده است.
6- تاريخ امويان را از عوانة بن حكم ، ابو مخنف ، مدائني ،واقدي ، عمر بن شبه و هشام كلبي گرفته است.
7- تاريخ عباسيان را از كتب احمد بن ابي خيثمه گرفته است.
1.7.3.8 . مروج الذهب (مسعودي م. 346ق)
ابو الحسن علي بن الحسين مسعودي ابتدا كتابي با عنوان «اخبار الزمان و من اباده الحدثان» در 30 جلد نگاشت، سپس آن را مختصر كرد و «الكتاب الاوسط» ناميد، اختصاري از اين كتاب را نيز برگزيد و «مروج الذهب» ناميد. او بهترين و عالي‌ترين مطالب ديگر كتابهايش را برگزيد و در اين كتاب آورد. از اين رو كتاب را مروج الذهب (مرغزار طلا) ناميد.
مروج الذهب داراي دو بخش است. در بخش نخست تاريخ خلقت و انبياء و ملل مختلف تا قبل از بعثت پيامبر(صلّی‌الله‌عليه‌وآله) بررسي شده است. بخش دوم كتاب با بعثت پيامبر آغاز و با ذكر حوادث تا سال 336 پايان مييابد.
مروج الذهب تاريخي‌است، عمومي كه علاوه بر تاريخ مسلمانان، به تاريخ جهان و احوال ديگر ملل نيز پرداخته است. روش مسعودي در تاريخنگاري، شيوۀ موضوعي است، هر چند او بين روش موضوعي و سالشمار جمع كرده و هنگام پرداختن به يك موضوع ترتيب زماني را رعايت كرده است.
مسعودي در لابلاي مطالب علمي و تاريخي، داستان‌ها و لطايف و ظرايفي را چاشني كرده است تا خواننده را ملال حاصل نشده و رغبت به خواندن آن هميشگي باشد.
مسعودي در مقدمۀ مروج الذهب فهرستي ارزشمند از مهمترين كتابهاي تاريخي موجود تا آن عصر را آورده و از منابع مورد استفاده خود نام برده است، او «تاريخ طبري» را كتابي پرفايده و سودمند دانسته است.
عدهاي از كساني كه مسعودي از طريق آنان مطالب را نقل كرده است عبارتند از: هيثم بن عدي ابن اسحاق، ابو مخنف، محمد بن سائب كلبي، واقدي، مدائني و…
1.7.3.9. الجمل (شيخ مفيد م. 413ق)
محمد بن محمد بن نعمان، معروف به شيخ مفيد به تاريخ 11 ذيقعدة 336ق در عكبُرا واقع در ده فرسنگي بغداد به دنيا آمد. ابتدا نزد پدر خويش به فراگيري دانش پرداخت و سپس همراه او به بغداد رفت و در آنجا مشغول تحصيل شد.
شيخ بزرگ مفيد، كتاب جمل را به درخواست فردي نگاشته كه از او خواهش كرده است تا كتابي دربارۀ جنگ جمل و آنچه در بصره رخ داده است و آرا و عقايد مسلمانان را در اين باره بنويسد.
شيخ مفيد كتاب جمل و يا النصرة لسيد العترة في حرب البصرة را در دو بخش تنظيم كرده است:
در بخش اول واقعۀ جمل را از ديدگاه كلامي و علل بروز آن، بررسي و تحقيق نموده است. وی تمامي آراء و عقايد اسلامي را در نسختين بخش كتاب آورده و با دليل‌هاي محكم و استوار و براهين قوي نظرات و شبهات فرقه‌ها و مذاهب گوناگون را پاسخ گفته و نظريه حقيقت‌گراي شيعه را مبني بر اين كه اميرالمؤمنين و پيروان او بر حق بودند و گروه مقابل بر باطل و اهل خلافت هستند اثبات نموده است.
بخش دوم، تاريخ جنگ جمل و گزارش آن است. مؤلف در اين بخش چكيده و عصارۀ ماجرا را از لحظه انعقاد نطفه و شروع آن تا پايان كار بر اساس منابع و مآخذ دست اول و معتبر، بدون تعصب و طرفداري بي‌مورد به طور دقيق نقل كرده است.
1.7.3.10. الاستيعاب (ابن عبدالبر م. 463ق)
استيعاب از اولين كتابهايي است كه ابن عبد البر نوشته، زيرا در كتابهاي ديگرش به اين كتاب ارجاع ميدهد.
بسياري از علماي هم عصر او و بعد از او به لحاظ اين كه استيعاب جنبههاي حديثي و تاريخي را مفصلتر بيان كرده و از كتابهاي مشهور نويسندگان اندلسي است، آن را ستودهاند بويژه آن كه هيچ كتابي از نويسندگان اندلسي در مورد صحابه مانند استيعاب شهرت نيافته و به منزله مفقود ميباشد.
روش ابن عبد البر در استيعاب:
نخست: تقسيم محتواي كتاب
ابن عبد البر در مقدمّۀ كتاب به لحاظ توجّه به سنّت شريفه، بهترين راه را براي حفظ سنت، شناخت راويان سنّت پيامبر(صلّی‌الله‌عليه‌وآله) دانسته است و بعد از آن بحث عدالت صحابه و تفاوت فضل آنها را به سبب همراهيشان با پيامبر (صلّی‌الله‌عليه‌وآله) و پيشي گرفتنشان به اسلام مطرح كرده است .
فرم در حال بارگذاری ...
