وبلاگ

سؤالات دارای مقیاس لیکرت ۶ درجه ای از کاملاً غلط (۱) تا کاملاً درست (۶) می‌باشد. نمره بالا در یک خرده مقیاس معین، احتمال وجود یک طرحواره ی غیر انطباقی را برای آن فرد نشان می‌دهد. پایایی این پرسشنامه با محاسبه آلفای کرونباخ۹۴/۰ گزارش شده است (غیاثی و همکاران،۱۳۸۷).همچنین، پایایی پرسشنامه طرحواره یانگ با ۷۵ گویه توسط صدوقی و همکاران (۱۳۸۷)؛ والر، مایر و اوهانیان(۲۰۰۱)؛ آهی و همکاران(۱۳۸۵)؛ ریجکبور، ون دن برگ و ون دن بوت (۲۰۰۵)؛ ولبورن و همکاران(۲۰۰۲)؛ گلاسر و همکاران(۲۰۰۲) در مقیاس کلی از ۹۴/۰ تا ۹۶/۰ و در زیر مقیاس‌ها به طور کل بین ۶۲/۰ تا ۹۳/۰ بوده است. در پژوهش حاضر، ضریب پایایی با محاسبه آلفای کرونباخ ۹۴/۰ به دست آمد.

پرسشنامه صفات شخصیت (BFI-44)

پرسشنامه پنج عامل بزرگ^[۱۷۷]، ویژگی های اصلی پنج عامل (برونگرایی، روان رنجورخویی، سازگاری، وظیفه شناسی، پذیرش) را به وسیله عبارات کوتاه اندازه گیری می‌کند. به عبارت دیگر، احساس نیاز به اندازه گیری مؤلفه های اصلی پنج عامل شخصیت از طریق عبارات کوتاه، جان، دوناهو و کنتل(۱۹۹۱؛ به نقل از کورتکو و هانا، ۲۰۰۴) را بر آن داشت تا پرسشنامه BFI را بسازند. این پرسشنامه امکان اندازه گیری مؤثر و منعطف ابعاد پنج گانه شخصیت را، وقتی که اندازه گیری متمایز وجوه فردی مدّ نظر نیست، فراهم می‌کند (جان و سریواستاوا^[۱۷۸]، ۱۹۹۹). پرسشنامه پنج عامل (جان و همکاران، ۱۹۹۱؛ جان و سریواستاوا، ۱۹۹۹؛ به نقل از کورتکو و هانا، ۲۰۰۴)، شامل ۴۴ سؤال کوتاه است که در ایران توسط شکری(۱۳۸۳)، مورد استفاده قرار گرفته که بر اساس مقیاس پنج درجه ای از کاملاً مخالف (۱) تا کاملاً موافق (۵) درجه بندی می شود. سؤالات با اجماع نظر متخصصان و به کمک تحلیل های تجربی سؤال، برای دست یابی به صفات اصلی که به پنج عامل بزرگ شخصیت اشاره می‌کنند انتخاب شدند (رامستد و جان، ۲۰۰۷؛ نقل از تقی لو، زارع بهرام آبادی و آرین، ۱۳۸۹). گراوند، شکری، افضلی و طولابی (نقل از شکری و همکاران،۱۳۸۷) در پژوهشی در ۴۱۹ دانشجو (۱۶۶ پسر،۲۵۳ دختر) با هدف بررسی ساختار عاملی BFI به وسیله تحلیل عاملی اکتشافی، الگوی پنج عامل را نشان دادند. در این پژوهش، نتایج تحلیل عاملی تأییدی نیز، ضمن تأیید ساختار عاملی به دست آمده از تحلیل عاملی اکتشافی، نشان داد که الگوی پنج عامل با داده ها برازندگی قابل قبولی دارد. شکری و همکاران(۱۳۸۷)، ضریب آلفای کرونباخ برای عوامل وظیفه شناسی، روان رنجورخویی، پذیرش، برونگرایی و سازگاری را به ترتیب ۸۵/۰ ، ۸۴/۰ ، ۷۶/۰ ، ۶۰/۰ گزارش کردند. در پژوهش تقی لو، زارع بهرام آبادی و آرین (۱۳۸۹)، آلفای کرونباخ برای عامل های روان رنجورخویی، برونگرایی، پذیرش، سازگاری و وظیفه شناسی به ترتیب ۸۰/۰ ، ۷۰/۰ ، ۷۷/۰ ، ۵۶/۰ ، ۸۲/۰ به دست آمد. در پژوهش شکری و همکاران (۱۳۸۷)، آلفای کرونباخ برای عوامل روان رنجورخویی و برون گرایی به ترتیب ۸۴/۰ و ۷۲/۰ به دست آمد. پژوهش عبداله پور و همکاران (۱۳۹۱)، آلفای کرونباخ را برای عامل های روان رنجورخویی و برونگرایی به ترتیب ۸۷/۰ و ۸۵/۰ نشان داد. در پژوهش حاضر نیز، ضریب آلفای کرونباخ برای عامل های روان رنجورخویی، برونگرایی، پذیرش، سازگاری و وظیفه شناسی به ترتیب ۷۳/۰، ۶۹/۰، ۷۵/۰، ۷۱/۰ و ۷۷/۰ به دست آمد.

پرسشنامه بهزیستی ذهنی

این پرسشنامه به وسیله کییز و همکاران (۲۰۰۲) تهیه شده و به وسیله شکری و همکاران (۱۳۸۷) در ایران مورد استفاده قرار گرفته است. در این پرسشنامه بهزیستی ذهنی به نمرات به دست آمده از مقیاس عاطفه مثبت، عدم وجود عاطفه منفی و رضایت کلّی از زندگی اشاره می‌کند (کییز و همکاران، ۲۰۰۲). مؤلفه رضایت کلّی از زندگی، به وسیله یک مقیاس تک سؤالی و مؤلفه های عاطفه مثبت و منفی به ترتیب به کمک ۶ عبارت مثبت و منفی ارزیابی می شود. در این پرسشنامه، شرکت کنندگان باید میزان رضایت مندی خود از زندگی را در مجموع بر روی یک مقیاس ۱۰ درجه ای از صفر (بدترین شرایط ممکن) تا ۱۰ (بهترین شرایط ممکن) مشخص نمایند. در مقیاس عاطفه مثبت شرکت کنندگان باید با بهره گرفتن از ۶ نشانگر از قبیل ” بشاش^[۱۷۹] “، ” دارای روحیه خوب^[۱۸۰] ” و … وضعیت خود را بر روی یک مقیاس ۵ درجه ای از هیچ وقت (۱) تا تمام وقت (۵) مشخص نمایند. در مقیاس عاطفه منفی شرکت کنندگان وضعیت خود را در ۳۰ روز گذشته بر روی ۶ نشانگر ” آنقدر غمگین ام که هیچ چیز نمی تواند مرا سرحال بیاورد “، ” عصبی^[۱۸۱] “، ” ناآرام یا بی قرار^[۱۸۲] ” و … بر روی یک مقیاس ۵ درجه ای از هیچ وقت (۱) تا تمام وقت (۵) مشخص می نمایند. گویه های مقیاس عاطفه منفی به صورت معکوس نمره گذاری می شود. ‌بنابرین‏، نمرات مثبت بالاتر در این مقیاس نشان دهنده تجربه عاطفی منفی کمتر می‌باشد و در گویه های مقیاس عاطفه مثبت، نمرات بالاتر نشان دهنده تجربه عاطفه مثبت بیشتر است. به منظور ایجاد هر مقیاس نمرات با یکدیگر جمع می‌شوند. شکری و همکاران (۱۳۸۶)، اعتبار عاطفه مثبت و عدم وجود عاطفه منفی این مقیاس را با بهره گرفتن از ضریب آلفای کرونباخ به ترتیب ۸۱/۰ و ۸۳/۰ گزارش نمودند. در پژوهش حاضر نیز، ضریب آلفای کرونباخ برای عاطفه مثبت ۸۳/۰ و عدم وجود عاطفه منفی ۸۰/۰ به دست آمد.

روش تجزیه و تحلیل داده ها

روش تحقیق مورد استفاده در پژوهش حاضر از نوع توصیفی – همبستگی می‌باشد. روش تحلیل اصلی این پژوهش، مدل یابی معادلات ساختاری SEM است. مدل یابی معادلات ساختاری، به عنوان یک مدل خطّی کلّی^[۱۸۳] بسط یافته، می‌تواند به مثابه یک جایگزین قوی برای رگرسیون چندگانه، مورد استفاده قرار گیرد. در مقایسه با رگرسیون چندگانه، SEM از قابلیت های زیر برخوردار است: با داشتن چندین نشانگر برای هر متغیر مکنون، قادر است خطای اندازه گیری را کاهش دهد، اجازه می‌دهد چندین متغیر وابسته و میانجی گر در یک مدل برآورد شود، اجازه می‌دهد روابط بین متغیرهای مکنون و متغیرهای اندازه گیری شده و اثرات مستقیم و غیرمستقیم یک متغیر بر دیگری(بحث میانجیگری) اندازه گیری شود و در نهایت قادر است علاوه بر محاسبه ضرایب، شاخص های برازندگی مدل کلّی را نیز برآورد کند (وستون و گور^[۱۸۴]، ۲۰۰۶؛ نقل از تقی لو، ۱۳۸۸).

کلیه این فرآیندها یک شیوه مقابله ای مشخصاً تجربی هستند که ممکن است از مقابله های هیجانی یا اجتناب، سازگارانه تر باشند. همان طور که گفته شد، تیزدل و همکارانش (۱۹۹۹)، از تکنیک های مقابله ای غنی سازی ذهن استفاده کرده‌اند. هدف استفاده از این راهبردها، جلوگیری از برگشت و عود مجدد افسردگی بوده است. این راهبردها، شامل تمرکز به تنفس، شمردن تنفس ها و واکنش به گفتار به عنوان وقایع است که به نظر می‌رسد در پیش گیری از برگشت مجدد افسردگی، در افرادی که دارای افسردگی های مکرر می‌باشند، مؤثر باشد. از طرف دیگر، تحلیل هایی که به وسیله مدل S- REF انجام شده است، نشان می‌دهد روشی که به واسطه ی آن غنی سازی ذهن انجام می شود، عامل مهمی برای تعیین تأثیر گذاری آن می‌باشد و مشخص می‌کند برای چه فردی، چه روشی مؤثر است. این مدل اظهار می‌دارد در صورتی که مراحل غنی سازی ذهن، طرح های جدیدی را برای کنار آمدن با افکار به وجود آورد مثل فاصله گرفتن، باعث افزایش کنترل انعطاف پذیر بر روی توجه می‌گردد. نشخوار فکری را قطع می‌کند و تمایل به توجه مبتنی بر خود را کاهش می‌دهد. در این میان، یک خطر احتمالی نیز وجود دارد زیرا بعضی از روش ها مثل راهبردهایی که اساس آن ها مراقبه است، میزان توجهی را که بر بدن متمرکز می شود افزایش می‌دهند و باعث بالا رفتن توجه تمرکز بر خود می‌گردند این فرایند، توانایی فرد را برای فعال ساختن S- REF بیشتر می‌کند. بعضی از افراد نسبت به آثار منفی این راهبرد بیشتر حساس هستند. مثلاً افرادی که پردازش S- REF در آن ها به حس های بدنی متمرکز است و نسبت ‌به این حس ها تعبیر و تفسیرهای غلطی می‌کنند، نمی توانند از این راهبرد سود ببرند، زیرا این فرایند علاوه بر آن که حساسیت آن ها را زیادتر می‌کند، نمی تواند ارزیابی های فاجعه آمیز و غلط آن ها را اصلاح نماید.

به عنوان نمونه، فرد افسرده ای که علائم رخوت و بی حالی خود را اشتباه به عنوان نشانه ای از عدم توانایی برای مقابله، تعبیر و تفسیر می‌کند و یا بیمار مضطرب و وحشت زده ای که تپش قلب را به اشتباه، نشانه ی یک حمله قریب الوقوع قلبی می پندارد، ممکن است نسبت به فردی که این حساسیت های شدید را نسبت به بدن خود ندارد، سود کمتری نصیبش گردد. به طور کلی، این مدل پاسخ های متفاوتی به مراحل خود تمرکزی پیش‌بینی می‌کند و بیان می‌دارد که میزان اثرگذاری، بستگی به شدت و طول مدت مشکل نیز دارد. مثلاً مراحل خود – تمرکزی، در فردی که فقط یک دوره از اضطراب یا افسردگی را تجربه ‌کرده‌است، ممکن است خطر قدرت بخشیدن به شکل بندی S- REF را زیادتر کند. ولی در افرادی که دارای مشکلات مزمن و یا چندین دوره ی اختلال هستند، احتمال دارد که شکل بندی S- REF سخت تر، و آستانه تحریک بالاتری داشته باشند. در این حالت، روند خود – تمرکزی تقویت نمی شود و این افراد می‌توانند شیوه ی فراشناختی خود را به وسیله این تکنیک تقویت کنند.

خلاصه این که، مدل S- REF بر این اعتقاد است که روش های غنی سازی ذهن که بر راهبردهای تمرکز بر موضوعات غیر از خود در رسیدن به کنترل بر توجه تأکید می‌کنند، فقط ممکن است برای درمان بعضی از اختلال ها مفید باشند. با این وجود، در تحلیل‌های موجود، روش های غنی سازی ذهن فقط به عنوان پیش نیاز یا اجزایی نگریسته می‌شوند که می‌توانند دانش خود را اصلاح کنند.

۲-۱-۳-۴- نظریه بروئر

بنیادهای روان شناختی نظریه فراشناخت را می توان در آثار «برونر» یافت. برونر، ذهن انسان را به مثابه یک ماشین فرض می کرد که از دانش موجود برای تعبیر و تفسیر و سازماندهی مجدد اطلاعات نوین و پیشین استفاده می‌کند. دانش موجود را می توان صورت راهبردی یا محتوایی آموزش داد. برای نمونه، می توان از اطلاعات موجود درباره سیستم گوارش انسان، برای مفهوم سازی کارکرد آنزیم ها استفاده کرد. همچنین، می توان دانش موجود را به مثابه راهبردی برای یادگیری هم آموزش داد (آقازاده و احدیان، ۱۳۷۷).

بروئر^[۵۵] (۱۹۹۹) نیز در پاسخ کلی به چگونگی توجه به مطالعه فراشناخت، آن را ناشی از ادامه واکنش به محدودیت های رفتارگرایی در مطالعه فرآیندهای پنهان و درونی ذهنی، عنوان ‌کرده‌است.

‌بنابرین‏، روان شناسی شناختی که تمام تلاش خود را برای روشن سازی توانمندی های شناختی و استدلالی موجود زنده گذاشته بود از نو مورد توجه خاص قرار گرفت. پیشگامان و پیروان این مکتب فکری، روان شناسانی چون پیاژه و بروئر هستند، بروئر بر این باور بوده است که در درون انسان ابزارها یا کار افزارهایی برای استدلال و اندیشیدن وجود دارد و پیاژه باور داشته است که انسان ‌بر اساس ساختمان ذهنی و طرحواره های مختلف به تفسیر هستی می پردازند. به هر حال، در این حوزه تلاش های عمده ای در یافتن راهبردهای متعدد برای پرورش مهارت های شناختی صورت گرفته است. در کنار فعالیت های مربوط به پرورش مهارت های شناختی تلاش هایی نیز برای بهینه سازی مهارت های شناختی صورت می‌گیرد. زاییده این مجموعه تلاش ها، چشم اندازی گشوده است که در آن نظریه فراشناخت مورد توجه است (آقازاده و احدیان، ۱۳۷۷).

بیکر و بروان بیان می‌کنند که دانش فراشناختی معمولاً به عنوان اطلاعات درباره شناخت در نظر گرفته می شود (به نقل از فلاول، ۱۹۸۵). دانش فراشناختی شامل دانش یا باورهایی اصولی ‌در مورد عوامل و یا متغیرهایی است که در تعامل با یکدیگر قرار می گیرند و موضوع، پیامد و اقدامات شناختی را تحت تأثیر قرار می‌دهند (فلاول، ۱۹۷۹). اسکرا و مشمن اعتقاد دارند که دانش فراشناختی به آنچه فرد ‌در مورد خویش یا به طور کلی ‌در مورد شناخت می‌داند، اشاره دارد و شامل دانش توصیفی^[۵۶]، دانش عملکردی^[۵۷]، دانش شرطی^[۵۸] می شود (به نقل از پاکدامن ساوجی، ۱۳۷۹).

۲-۱-۴- افکار ناکارآمد

از طرفی ما در جامعه­ای زندگی می­کنیم که ارزش­های دینی به شکل گسترده ­ای با زندگی مردم آن درهم تنیده است و مسائل دینی بر مسائل روانی و سلامت روان آن ها تاثیرگذار است. یکی از مفاهیمی که در متون اسلامی بارها مورد تأکید قرار گرفته، مفهوم صبر است. با توجه به اینکه بشر امروز در دنیایی به سر می­برد که از رویدادهای تنیدگی­زای گوناگون اجتماعی، محیطی، شغلی، خانوادگی و . . . رنج می­برد و رفاه حاصل از پیشرفت فناوری، افزایش روحیه­ی راحت­طلبی و کاهش ظرفیت تحمل را در او موجب شده است، برخورداری از ویژگی صبر، توان درونی انسان را ارتقاء می­بخشد(نوری،۱۳۸۷). با توجه به کارایی و تاثیراتی که صبر در زندگی معنوی انسان دارد و با توجه به نقش گسترده­ دین در جامعه­ ما، پژوهش ‌در مورد صبر ضروری می­ نماید.

۱-۵- تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرها

۱-۵-۱- افسردگی:

۱-۵-۱-۱- تعریف مفهومی: طبق چهارمین ویراست راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSMIV) اختلال افسردگی اساسی با یک یا چند دوره­ افسردگی اساسی بدون سابقه­ دوره ­های مانی، مختلط، یا هیپومانی تعریف می­ شود. یک دوره­ افسردگی اساسی باید حداقل ۲ هفته طول بکشد، به طور شاخص شخص یا افسرده است یا علاقه خود را به اکثر فعالیت­ها از دست می­دهد. شخصی که تشخیص اختلال افسردگی اساسی دریافت می­ کند باید واجد حداقل ۴ علامت از فهرستی که شامل تغییرات در وزن و اشتها، تغییر در خواب و فعالیت، فقدان نیرو، احساس گناه، مشکلات تفکر و تصمیم ­گیری و افکار عودکننده مرگ و خودکشی باشد (پورافکاری،۱۳۸۱).

۱-۵-۱-۲- تعریف عملیاتی: در این پژوهش، منظور از فرد افسرده، فردی است که توسط روانپزشک، تشخیص افسردگی دریافت کرده باشد و در پرسشنامه افسردگی بک نمره بالاتر از ۳۰ کسب کرده باشد؛ ضمنا نمره پایینی در پرسشنامه اضطراب کسب نماید.

۱-۵-۲- اضطراب:

۱-۵-۲-۱- تعریف مفهومی: اضطراب به منزله­ بخشی از زندگی هر انسان، در همه افراد درحدی اعتدال­آمیز وجود دارد و در این حد به عنوان پاسخی سازش­یافته تلقی می­ شود. فقدان اضطراب ممکن است ما را با مشکلات و خطرات قابل ملاحظه ای مواجه کند. به عبارت دیگر ‌می‌توان چنین گفت که اضطراب در پاره ای از مواقع، سازندگی و خلاقیت را در فرد ایجاد می­ کند. بالعکس اضطراب مرضی نیز وجود دارد؛ چراکه اگر حدی از اضطراب می ­تواند سازنده و مفید باشد و اگر اغلب مردم اضطراب را تجربه ‌می‌کنند، اما این حالت ممکن است جنبه­ مزمن و مداوم بیابد که در این صورت نه تنها نمی­ توان پاسخ را سازش­یافته دانست، بلکه باید آن را به منزله­ منبع شکست، سازش­نایافتگی و استیصال گسترده ­ای تلقی کرد (دادستان،۱۳۷۸).

چهارمین ویراست راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSMIV) اختلال اضطراب فراگیر را اضطراب و نگرانی شدید ‌در مورد چندین رویداد یا فعالیت تعریف می­ کند که در اکثر روزها حداقل به مدت ۶ ماه دوام داشته باشد. کنترل نگرانی مشکل است و علایم جسمی نظیر تنش عضلانی، تحریک­پذیری، اشکال در خواب و بیقراری با آن همراه است. اضطراب متمرکز بر خصوصیات یک اختلال دیگر محور۱ نیست، ناشی از مصرف مواد یا بیماری طبی عمومی نمی ­باشد و فقط در جریان یک اختلال خلقی یا روانی ظاهر نمی­گردد، از لحاظ ذهنی ناراحتی­برانگیز است و در زمینه ­های مهم زندگی شخص اختلال ایجاد می­ کند (پورافکاری،۱۳۸۱).

۱-۵-۲-۲- تعریف عملیاتی: در این پژوهش، منظور از فرد مضطرب، فردی است که توسط روانپزشک، تشخیص اختلال اضطراب فراگیر را دریافت کرده و در پرسشنامه­ اضطراب اشپیلبرگر، نمره­ی بالاتر از ۵۳ کسب کند؛ همچنین نمره پایینی در پرسشنامه­ افسردگی به دست آورد.

۱-۵-۳- مؤلفه­ های ذهن­آگاهی:

۱-۵-۳-۱- تعریف مفهومی: کابات ـ زین^[۱۴](۱۹۹۰) ذهن­آگاهی را به عنوان آگاهی غیرقضاوتی لحظه به لحظه تعریف می­ کند. او در سال ۱۹۹۴، توجه کردن به اهداف در حال حاضر به شیوه خاص و به صورت غیرقضاوتی را ذهن­آگاهی می­داند و در سال ۲۰۰۳ تعریف خود را کامل­تر نموده و ذهن­آگاهی را نوعی از آگاهی می­داند که از طریق توجه به اهداف در زمان حاضر و بدون قضاوت راجع به تجربیات آشکار لحظه به لحظه پدیدار می­گردد پنج مؤلفه­ی ذهن­آگاهی عبارتند از: مشاهده (داشتن توجه دقیق به پدیده ­ها و محرک‌های درونی و بیرونی)، توصیف (توصیف کردن پدیده­هایی که در حیطه­ آگاهی قرار می­ گیرند)، عمل توأم با آگاهی (عطف کامل توجه به فعالیت در حال انجام به جای عمل به شکل خودکار)، عدم قضاوت (قضاوت نکردن درباره تجارب جاری) و عدم واکنش­پذیری (واکنش نشان ندادن به احساسات در حال وقوع) (مور و مالینوسکی^[۱۵]،۲۰۰۸).

۱-۵-۳-۲- تعریف عملیاتی: در این پژوهش مؤلفه­ های ذهن­آگاهی با بهره گرفتن از پرسشنامه پنج مؤلفه ذهن آگاهی^[۱۶] (FFMQ) مورد سنجش قرار می­ گیرند.

۱-۵-۴- مؤلفه­ های صبر:

۱-۵-۴-۱- تعریف مفهومی: صبر، واژه­ای است عربی که در لغت به معنای شکیبایی و خودداری است. این کلمه، بیان­کننده­ حالتی است از پایداری و خودداری از هر گونه عمل نسنجیده­ای در مقابل سختی­ها، فشارها، مشکلات، مصیبت­ها و نوعی پایداری درونی است برای کنترل واکنش­های تند عصبی(تمری،۱۳۸۹).

پنج مؤلفه­ی صبر عبارتند از: متعالی شدن، درنگ، شکیبایی، رضایت و استقامت. متعالی شدن عبارت است از تحمل سختی­ها و صبور بودن در مصایب و ناملایمات جهت دستیابی به هدف و رسیدن به قرب الهی و رشد معنوی. شکیبایی به معنای بردباری و تحمل مصایب و تاب­آوری در مقابل سختی­ها ‌می‌باشد. مؤلفه­ی رضایت، به پذیرش وضع موجود و قبول آنچه که فرد در آن قرار دارد اطلاق می­گردد. مؤلفه­ی استقامت به معنای پایداری و ثبات در انجام امور و مداومت در کار و فعالیت ‌می‌باشد و مؤلفه­ی درنگ به ایجاد وقفه در مقابل خواسته ­ها و کنترل­پذیری امیال درونی اطلاق می­ شود (خرمایی،۱۳۸۹).

۱-۵-۴-۲- تعریف عملیاتی: در این پژوهش مؤلفه­ های صبر با بهره گرفتن از پرسشنامه­ مؤلفه­ های صبر مورد سنجش قرار می­ گیرند.

فصل دوم

چهارچوب نظری

و پیشینه پژوهش

۲-چارچوب نظری و پیشینه­ پژوهش

۲- ۱-مبانی نظری

۲-۱- ۱-افسردگی

انجمن تخصصی هوشمندی رقابتی^[۱](SCIP) بیان می‌کند که هوشمندی رقابتی فرایندی نظام‌مند برای جمع‌ آوری، تجزیه و تحلیل و مدیریت اطلاعات خارجی است که بر برنامه ها، تصمیمات و عملیات شرکت تاثیر می‌گذارد. هدف از هوشمندی رقابتی، مدیریت و کاهش ریسک، ایجاد دانش مفید، ایمنی اطلاعات و استفاده از اطلاعات مشارکتی است(Priporas,2005).

هوش رقابتی فرایند جمع‌ آوری اطلاعات علمی ‌در مورد رقبا و کاربرد آن در یک طرح استراتژیک کوتاه مدت و بلند مدت می‌باشد. به وسیله هوش رقابتی سازمان‌ها می‌دانند که چه رقابت‌هایی باید در اولویت قرار گیرد. واحدهای هوش رقابتی در واقع به تحلیل یک سازمان می‌پردازند. این واحدها از برنامه ریزی و تصمیم‌گیری استراتژیک حمایت می‌کنند و فرصت‌ها و تهدیدات تجاری را سریعا هشدار می‌دهند(Peltoniemi & Vuori, 2005).

بر اساس تعریف دانشکده مدیریت فرانسه ، هوش رقابتی عبارت است از هنر یافتن، جمع‌ آوری‌، فرآوری و ذخیره سازی اطلاعات، به منظور دسترسی و استفاده‌ کارکنان در تمام سطوح سازمان، تا ضمن شکل دادن به آینده سازمان، از وضعیت موجود در مقابل تهدیدات رقابتی حمایت کنند.

طبق نظر لئونارد فولد^[۲] هوش رقابتی یعنی:

• • اطلاعاتی که به منظور تصمیم گیری تجزیه و تحلیل شده اند.

• • ابزاری برای آگاه ساختن مدیریت به منظور اینکه از تهدیدات و فرصت‌ها مطلع شوند.

• • وسیله‌ای برای انجام ارزیابی مناسب

• • رویه ای مستمر از یک سبک سازمانی

• • توانایی زیر نظر گرفتن محیط بیرونی شرکت

• • فرایند هدایت شده از بخش اجرایی

• فرایندی هم کوتاه مدت و هم بلند مدت( اسکندری و بیک زاد، ۱۳۸۹).

هوش رقابتی به شرکت‌ها در توصیف و تعریف صنعت و کار خودشان و همچنین تعیین کردن نقاط ضعف و قوت رقبا کمک می‌کند و شامل جمع‌ آوری داده هایی ‌در مورد رقبا و تفسیر آن داده ها برای تصمیم گیری مدیریتی است. اگر هوش رقابتی به صورتی مناسب به کار گرفته شود به شرکت‌ها کمک می‌کند تا در مقابل حرکات رقبا غافلگیر نشده و همچنین زمان ‌پاسخ‌گویی‌ آن‌ ها به رقبا کوتاه‌تر شود(Greogory & Taylor,2005).

به طور کلی هوشمندی رقابتی فرایند ارزش افزا، مستمر و سیستماتیک گردش دانایی، جهت پایش محیط داخلی و خارجی سازمان است، که در این فرایند، جنبه‌های رقابتی محیط از منابع قانونی، جمع‌ آوری و تحلیل شده و در نهایت جهت ارتقاء تصمیم‌گیری استراتژیک و عملیاتی مورد استفاده قرارگرفته و جهت شکل‌گیری آینده بهتر سازمان و حفاظت از شرایط حال آن، در اختیار تمامی سطوح سازمانی قرارمی‌گیر‌د Roitner Andreas,2008)).

هوشمندی رقابتی، هنر جمع‌ آوری، پردازش و ذخیره سازی اطلاعات است که تمام افراد در سطوح مختلف سازمان به فراخور نیاز خود به آن دسترسی دارند و به آن‌ ها کمک می‌کند که آینده خود را شکل دهند و در مقابل تهدیدات رقابتی از آن‌ ها محافظت می‌کند. این اطلاعات مربوط به رقبا، مشتریان، تامین کنندگان، فناوری‌ها، محیط یا اطلاعات بالقوه مربوط به کسب و کار است(saymen et al, 2008).

معمولا هوشمندی رقابتی با تحقیقات بازاریابی اشتباه گرفته می‌شود، اما جمع‌ آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات شکل کاملا متفاوتی داردتهدیدات بازار تنها برای شرکت‌های بزرگ نیست و بازیگران صحنه رقابت باید کل بازار را جهت موفقیت در رقابت زیر نظر داشته باشند(Wright and Calof,2006).

۲-۱-۲-۳- از اطلاعات تا هوشمندی رقابتی

قبل از تمرکز بر ابعاد هوشمندی رقابتی، موضوع قابل بحث، تفاوت بین اطلاعات، دانش و هوشمندی رقابتی می‌باشد. بیسوت^[۳](۱۹۹۹) عنوان می‌کند که ادغام ریسک‌ها و فرصت‌ها، محیطی که در آن سازمان‌ها با تناقص‌های مرتبط با دانش روبرو هستند، را می‌سازند. بیسوت مثال‌هایی از سازمان‌هایی را عنوان می‌کند که علی رغم داشتن دانش کافی در صحنه رقابت موفق نبوده‌اند. برای مثال شرکت EMI سال‌ها تولید کننده‌ اسکنرهای CAT بود اما طی دو سال بازار خود را از دست داد و تجارت اسکنر خود را به جنرال الکتریک فروخت(Dell’Osso, 1990). این مثال‌ها این تصور را تقویت می‌کنند که صرفا داشتن دانش، موفقیت سازمان را تضمین نمی‌کند. همراه با دانش، وجود هوشمندی رقابتی نیز حیاتی است، زیرا باعث می‌شود که شرکت‌ها و مدیران درک برتری از محیط بازار داشته باشند و آن‌ ها را قادر می‌سازد، تا رقبای فعلی و آینده و فعالیت‌های رقابتی را شناسایی کنند.

داده یک سری از واقعیت‌ها و مشاهدات غیر مرتبط است. این داده ها ممکن است با تحلیل، ارجاع متقابل، گزینش، خلاصه سازی، یا سازمان دادن به اطلاعات تبدیل شوند. الگوهای اطلاعات هم به نوبه خود می‌توانند به یک بدنه منسجم از دانش تبدیل شوند. دانش از یک بدنه‌ی سازمان یافته از اطلاعات تشکیل یافته است. دانش، اطلاعاتی است که به آن معنی داده شده و به سطح بالاتری برده شده است. دانش از تحلیل اندیشه و ترکیب اطلاعات ظاهر می‌شود(ارجمند و همکاران،۱۳۸۳)

این دیدگاه‌های نظری تاکیدی بر این نکته هستند که فرایند خلق دانش از اطلاعات شروع شده و به دانش ختم می‌شود. اطلاعات هنگامی که به شکلی مفید درآید به دانش تبدیل می‌شود. این روند پیشرفت می‌تواند به عنوان یک زنجیره در نظر گرفته شود که در آن اطلاعات و دانش نقاط پایانی آن هستند و هوشمندی رقابتی در میانه این زنجیره قرار دارد. این نکته بیانگر این است که هوشمندی رقابتی نه داده های خام و نه محصول نهایی دانش است(Biosot,1999).

تصمیم‌گیری

داده

هوش

اطلاعات

دانش

عمل و مشاهده به کارگیری گزینش و ارتباط تحلیل گردآوری

شکل(۲-۱): فرایند هوشمندی رقابتی

‏زیان همگانی یا خسارت مشترک عبارت است « خسارتی که در نتیجه گریز از خطری مشترک که متوجه تمام افراد یک مجموعه بوده است به برخی از افراد مجموعه تحمیل شده است »^[۸] خسارت مشترک مربوط به بیمه های دریایی و سبک سازی کشتی است و آن هنگامی است که در دریا برای نجات کشتی ناگزیر می شدند مقداری از محصولات را به درون دریا انداخته و کشتی را سبک کنند به موجب این قاعده برای جلوگیری از اختلاف بین صاحبان محموله یا تحمیل خسارت وارده به صاحبان آن کالا ها،دیگران نیز باید در این خسارت شرکت کرده و به نسبت، قسمتی از خسارت زیان دیده را جبران کنند. به طور مشخص برای اولین بار بیمه در سال ۱۵۵۲در شهر فلورانس ایتالیا ظهور پیدا کرد و عملیات بیمه ای بدین نحو بود که صاحبان کشتی و کالا در قبال پرداخت مبلغی به تجاری که به عنوان بیمه گر ‌به این امر مشغول بودند ^[۹]، از آنان تضمین می گرفتند که در صورت وقوع حادثه و از دست رفتن کالا یا کشتی از ایشان جبران خسارت شود . اگر چه در این عملیات احتمال وقوع حادثه و خسارت محاسبه نمی شد و بیشتر به گرو گیری و بازی شانس شبیه بود ولی شباهت عمده ای به قرارداد های امروزی داشت به طوری که آنان حقوقدانانی را از بین خود انتخاب می‌کردند و وظیفه تهیه شرایط عمومی، نظارت در نحوه فعالیت آنان و ممحنین نجات کشتی ها و بازیافتی ها را از مهلکه به آنان واگذار می‌کردند .

‏بیمه حوادث غیردریایی از نیمه قرن هفدهم برای اولین بار در انگلستان در پی آتش سوزی بزرگ لندن در سال ۱۶۶۶ ‏میلادی شکل گرفت و مؤسسات بیمه آتش سوزی در لندن ایجاد گشت .^[۱۰] بدین ترتیب پس از بیمه باربری دریایی که اولین رشته بیمه است،رشته بیمه آتش سوزی به عنوان دومین رشته بیمه ای و اولین رشته بیمه غیر دریایی ،فعالیت خود را آغاز کردو از اواخر قرن نوزدهم و به دنبال توسعه ماشینیسم و صنعتی شدن جوامع، بیمه های جدیدی رو به گسترس نهاد ‏که ما امروزه شاهد طیف وسیعی از انواع بیمه نامه ها هستیم .

ب : ‏سابقه تاریخی بیمه در ایران

‏در سال ۱۳۱۰ ‏بیمه با فعالیت شرکت‌های خارجی در ایران آغاز شد، در این سال قانون و نظامنامه ثبت شرکت‌ها در ایران به تصویب رسید و به دنبال آن بسیاری از شرکت‌های بیمه خارجی از جمله : اینکستراخ^[۱۱] ، آلیانس^[۱۲] ، ایکل استار^[۱۳] ، یورکشایر^[۱۴]، رویال^[۱۵]، ویکتوریا^[۱۶] ، ناسیونال سویس^[۱۷]، فنیکس^[۱۸]، اتحادالوطنی و… به تأسیس شعبه و ایجاد نمایندگی در ایران پرداختند. شرکت سهامی بیمه ایران در سال ۱۳۱۴ به عنوان اولین شرکت بیمه ایرانی، با سرمایه ۲۰ ‏میلیون ریال از طرف دولت تأسیس شد. در سال ۱۳۱۶ قانون بیمه در ۳۶ ‏ماده به تصویب رسید . در سال ۱۳۳۱ در پی مصوبه هیئت دولت کلیه شرکت‌های بیمه خارجی موظف شدند برای ادامه فعالیت خود در ایران ، مبلغ ۲۵۰ ‏ هزار دلار ودیعه نزد بانک ملی ایران بسپارند و پس از آن نیز منافع سالیانه خود را تا زمانی که این مبلغ به ۱۰۰هزار دلار برسد به آن بیفزایند.این تصمیم موجب تعطیل شدن کلیه نمایندگی های شرکت های خارجی به استثناء دو شرکت بیمه « یور کشایر »^[۱۹] و « إینکستراخ »^[۲۰] گردید و عملا بازار بیمه برای فعالیت شرکت های ایرانی آماده شد .

‏در سال ۱۳۲۹ ‏اولین شرکت بیمه خصوصی بنام « بیمه شرق » تأسیس شد و تا سال ۱۳۴۳ ‏هفت شرکت دیگر نیز تأسیس شده و به بیمه گری پرداختند.

‏تا سال ۱۳۵۰ و تصویب قانون تأسیس بیمه مرکزی ایران و بیمه گری وظیفه کنترل و نظارت بازار بیمه در اختیار شرکت سهامی بیمه ایران بود که در پی تأسیس شرکت بیمه مرکزی ایران ، این وظیفه ‌به این نهاد دولتی واگذار شد .

‏در پی پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۸ ‏بنا به تصمیم شورای انقلاب کلیه شرکت‌های بیمه خصوصی ایران ملی شد و تصدی آن به دولت واگذار شد و پروانه فعالیت دو شرکت خارجی لغو گردید و ده شرکت بیمه سابق با هم ادغام شده و شرکت بیمه دانا را به وجود آوردند و در بازار بیمه ایران عملا چهار شرکت دولتی بیمه ایران، دانا، آسیا و البرز به فعالیت پرداختند.

‏در سال۱۳۸۰ با تصویب قانون تأسیس مؤسسات بیمه غیر دولتی، شرکت‌های بیمه خصوصی نیز امکان تشکیل و فعالیت را به دست آوردند. ^[۲۱]

مبحث سوم : شناخت قرارداد بیمه ای

گفتار اول : ماهیت حقوقی قرارداد بیمه ای

در هر قرارداد بیمه معمولاً یک شرکت بیمه تعهد می‌کند که اگر بر اثر وقوع حادثه ای مشخص (خطر) به طرف دیگر (بیمه گذار) در عوض پرداخت مبلغ معینی پول (حق بیمه) به وی غرامت پردازد.

از آنجا که قراردادهای صادراتی همواره مستلزم جابجایی و حمل و نقل کالا هستند خطرهای معینی به وجود می‌آید که طرفین قرارداد معمولاً می خواهند آن را بیمه کنند. تعیین اینکه کدام یک از طرفین باید کالای مورد معامله را در کدام بخش از سفر (مسیر کالا) بیمه نماید و چه نوع بیمه ای باید فراهم شود و چه کسی باید هزینه بیمه را بپردازد قسمت بسیار مهم یک قرارداد صادراتی است.

مقررات بیمه حمل و نقل دریایی به صورت گسترده استاندارد شده است اگر چه این امر ‌در مورد حمل زمینی یا هوایی صورت نگرفته اما قراردادهای بیمه حمل و نقل زمینی و هوایی حتی الامکان بر اساس رویه بیمه دریایی منعقد می‌شوند.

اصل اساسی در قرارداد بیمه این است که بیمه گذار (طرف بیمه شده) باید نفعی قابل بیمه داشته باشد. خریدار ممکن است بیمه نامه ای برای کالاهای خریداری شده تهیه کند اما چنانچه مسئولیت خطرهای متوجه در زمان وقوع حادثه هنوز به او منتقل نشده باشد نمی تواند هیچ گونه ادعایی ‌در مورد از بین رفتن یا آسیب دیدن کالاها بنماید. به همین ترتیب در صورتی که به هنگام از میان رفتن یا آسیب دیدن کالا مسئولیت خطرهای متوجه آن قبلاً به خریدار منتقل شده باشد فروشنده نمی تواند ادعای خسارتی به استناد بیمه نامه نماید.

باید متذکر شد که حقوق بیمه گذار طبق بیمه نامه دریایی ، قابل انتقال به گیرنده کالا (خریدار) است. این انتقال از طریق ظهرنویسی بیمه نامه و تحویل آن به خریدار صورت می‌گیرد. مسایل بیمه بسیار پیچیده اند و صادرکننده ای که قصد بیمه کالای صادراتی خود را دارد در صورت عدم آشنایی با موضوع باید به دلایل بیمه در این خصوص مشورت نماید.

اصطلاحات بازرگانی بین‌المللی خصوصاًً اینکوترمز^[۲۲] که طرفین قرارداد در قراردادهای صادراتی به کار می‌برند معمولاً مشخص می‌سازد که کدام یک از طرفین باید هزینه بیمه را تقبل نماید.

هر گاه خریدار بخواهد تعهداتی بیش از این حداقل را در قرارداد بگنجاند باید تصریح نماید که مبنای قرارداد اینکوترمز به انضمام هر گونه ترتیبات اضافی مورد نظر اوست. بر اساس شرایط « سی آی پی »^[۲۳] خریدار مسئولیت کلیه خطرهای احتمالی متوجه کالا را از زمانی که در اختیار اولین حمل کننده گذاشته می شود به عهده می‌گیرد.

در مواردی که خریدار موظف به پرداخت هزینه بیمه به طور جداگانه می‌باشد ممکن است از فروشنده تقاضا کند که ترتیب بیمه کالا را به هزینه خریدار و بر طبق دستورات او بدهد. البته وقتی که فروشنده این کار را انجام می‌دهد او به نمایندگی و به حساب خریدار اقدام می کند و نه به حساب خودش ، درست همانند موردی که قرارداد مقرر می‌دارد فروشنده کالا را به هزینه خود بیمه کند (یعنی در حقیقت هزینه بیمه جزء قیمت کالا منظور می‌گردد).