وبلاگ

بُعد پیامدی : این بعد در میان ابعاد مدل دینداری گلارک و استارک پس از مدتی حذف شد ، چون بیشترین انتقادات را به خود جلب کرده بود . از جمله این که گفته می‌شود ، بعد پیامدی فی‌نفسه پیامد دینداری است نه بعدی از ابعاد آن می‌باشد . بعد پیامدی دینداری که با این انتقاد از مدل دینداری کنار گذاشته شد ، به اعمالی گفته می‌شود که از عقاید ، احساسات و اعمال مذهبی ریشه می‌گیرد و از ثمرات و نتایج ایمان در زندگی و کنش‌های بشر است . این بعد ، نقش چندانی در جهت‌گیری انسان ندارد بلکه خود ، تابع ساختار‌های اجتماعی است . از نظر این دو محقق «بعد پیامدی جدا از سایر ابعاد قابل بررسی نیست . رفتارهای دینی می‌توانند در معنای پیامدی سنجه‌ای از دینداری باشد، که منجر به استواری ایمان مذهبی می‌شود . آن‌جا که سبب شود تا از باور، اعمال، تجربه و دانش دینی پیروی شود (گلاک و استارک^[۳۲]،۵۳:۱۹۶۳) .

تحقیقات نشان می‌دهد که مهم‌ترین پیامدهای جنبی دینداری ، سلامت روانی ، جسمی ، نشاط و آرامش است که هر یک از این پیامدها ، خود بر سطح اصلی دینداری فرد تأثیر می‌گذارد و هم از آن تأثیر می‌پذیرد(کورن وال و آبرچت^[۳۳]،۲۳۲:۱۹۸۶) .

مدل دینداری گلارک و استارک، از نخستین مدل‌هایی است که بسیاری از مدل‌های دینداری بَعدی ، ابعاد خود را از آن وام گرفته‌اند . در ایران هم مدلی شناخته شده است و در برخی از تحقیقات سنجش دینداری به عنوان چارچوب نظری مبنا ، مورد استفاده قرار گرفته است .

مدل گلارک و استارک پس از طراحانش ، بیشترین نقد و اصلاحات را به خود دیده است. با وجود این استخراج مدل‌های مشابه پس از مدت زمان کوتاه نشان دهنده اهمیت این مدل دینداری است، با این حال، می‌توان عمده‌ترین ضعف‌های این مدل را به شرح زیر بیان کرد:

– اگر برای اندازه‌گیری بعد معرفتی یا همان دانش دینی، سنجه‌هایی مانند مطالعه متون دینی، آگاهی از احکام و تفاسیر، داشتن آگاهی و دانش دربارۀ آموزه‌های دینی و… را به کار گرفته شود ، نمره این سنجه‌ها ممکن است چندان واقعی نباشد، به خصوص در ایران که به دلیل حاکمیت نظام دینی و ‌بر اساس آموزش‌های رسمی و غیر رسمی مجبورند از کودکی بسیاری از آموزه‌ها را بیاموزند . به همین دلیل افرادی هستند که در دوران مدرسه و دانشگاه از واحدهای درسی بینش اسلامی و معارف اسلامی ، نمرات بالایی کسب می‌کنند ، اما این افراد از نظر سایر ابعاد دینداری مانند اعتقادی و مناسکی ، نمره پایینی می‌گیرند و بر این مبنا ، دیندار محسوب نمی‌شوند . در جامعه‌ ایران ، بسیاری از افراد در بحث‌های دینی شرکت می‌کنند ، آموزه‌های دینی را می‌شناسند ، در زمینه‌ی تاریخ اسلام مطالعات گسترده‌ای دارند ، اما به آن چه دانش دارند ، اعتقادی ندارند و به آن چه آموخته‌اند ، عمل نمی‌کنند .

با وجود چنین ایرادی به بعد دانشی یا معرفتی، این بُعد از مدل دینداری قابل حذف نیست ، توجیه مناسب این‌که ، مطالعه ، نقد ، تفسیر و تلاش در فهم و درک متون دینی در دنیای امروز از مؤلفه‌های بارز دینداری است . بدون توجه به آن ، دینداری افراد در سطح باقی می‌ماند و امکان لغزش افراد دیندار بالا می‌رود ، ‌بنابرین‏ بعد معرفتی ـ نه به تنهایی ـ که در کنار سایر ابعاد نشانه دینداری است و بسیاری اوقات علت سستی در عقیده و عمل حاصل ضعف دانش دینی است .

– ابزار سنجش گلاک و استارک به لحاظ طبقه بندی مقولات دارای اشکالاتی است . مانند این که بعد معرفتی و عقیدتی (باور) هم‌پوشانی دارند و هر دو جزئی از بعد ایدئولوژیک محسوب می‌شوند (بوروول،۲۷۹:۱۹۹۹) . از سوی دیگر بعد عقیده و دانش ، هر یک شاخص‌ها و سنجه‌های خاص خود را دارند و هم‌پوشانی این دو بعد ایرادی است که با تعریف هر یک و توضیح سنجه‌های هر کدام مرتفع می‌شود . در بعد عقیده یا همان باور از اصول دین بحث می‌شود و در بعد دانش میزان علاقه فرد به مطالعه متون دینی و آگاهی او از آموزه‌ها و نقد آن‌ ها مطرح است ، ‌بنابرین‏ این دو بعد کاملاً از هم مستقل هستند .

– انتقاد دیگر که تقریباً تمام مدل‌های دینداری را نیز شامل می‌شود این است که اساساً مدل‌های دینداری ، به مفهوم دگرگون شده‌ امروز دینداری کمتر به آن توجه کرده‌اند . آن چه در این مدل‌ها، اصل است تظاهرات بیرونی دیندار بودن و نه جنبه باطنی آن است در این مدل‌ها غالباً چند پرسش برای سنجش یک بعد مانند عقیده، طرح می‌شود و این بعد با تمام گستردگی ، به چنین پرسش‌های محدودی تقلیل داده می‌شود . در حالی که فردی ممکن است خود را دیندار بداند ، اما باورهایش یا جنبه رفتاری دینداری‌اش منطبق نباشد .

واقعیت این است که مدل‌های دینداری امروز ، معرف انواع دینداری و نه ابعاد آن هستند ، فردی ممکن است به مسجد برود ، نماز بخواند ، ‌در مراسم دعا و عزاداری شرکت کند و در مفهوم سنتی (کلاسیک) ، دیندار نامیده شود. درحالی که مفهوم دینداری، امروزه نسبی است و سنجش آن هم دشوار است . به همین دلیل مدل‌های دینداری با مشکل کمی‌سازی همه ابعاد دینداری ، حتی با جنبه باطنی آن رو به رو هستند . به عنوان نمونه ؛ رفتارهای مناسکی (بُعد عمل) ممکن است صرفاً به دلایل تظاهر ، مشارکت اجتماعی ، منفعت اقتصادی و سایر انگیزه های فردی بروز پیدا کند .

با توجه به اینکه مدل‌های دینداری که پس از دهه ۱۹۶۰ ظهور کردند ، به شدت تحت تأثیر مدل دینداری گلارک و استارک بوده‌اند ، اما برای سنجش دینداری ‌بر اساس آموزه‌های اسلام ـ آن چه تحقیق حاضر به دنبال آن است ـ مدل گلاک و استارک نیازمند یک بُعد ضروری با عنوان «شرعیات» یا همان احکام عملی واجب است که مدل‌های برگرفته شده از مدل گلاک و استارک نیز به دلیل سنجش دینداری در دین مسیحیت ، فاقد این بعد هستند. به همین خاطر مدل گلاک و استارک با کمی دخل و تصرف در این پایان نامه، مورد استفاده قرار خواهد گرفت .

مدل‌های دینداری در ایران : طراحان مدل‌های دینداری اغلب عقیده دارند که مدل پیشنهادی آنان ، منحصر به سنجش دینداری پیروان دین خاصی نیست . با این حال یکی از مهم‌ترین ایرادهایی که در بیشتر موارد ‌به این مدل وارد شده است ، محدود ماندن سنجه‌ها و گویه‌های پرسشنامه‌های آنان ، در حد محتوای درونی یک دین خاص است. بر این اساس ، محققان مسلمان نیز در پی دستیابی به مدلی متناسب با قابلیت‌های درونی اسلام بوده و هستند.

با کمی دقت در محتوا و قابلیت‌های درونی ادیان بزرگ و از جمله اسلام ، آن‌ ها را بسیار شبیه به هم است ، به همین دلیل مدل‌های سنجش دینداری در بسیاری از ابعاد محتوای یکسانی پیدا می‌کنند و غالباً در سه سطح به سنجش دینداری افراد می‌پردازند : «اولین سطح مماس با زندگی افراد یا همان اعمال و شعائر است . سطح درونی‌تر ایده ها و عقاید و بالاخره درونی‌ترین بخش تجربه دینی افراد است» (مجتهد شبستری، ۱۳۷۹ : ۱۱۸) .

در این پژوهش ابعاد دینداری اعتقادی ، مناسکی ، پیامدی و عاطفی ملحوظ شده است که سنجش این ابعاد با این پیش فرض که بر باروری مؤثر می‌باشد مورد توجه قرار گرفته است .

جامعه پذیری جنسیتی