نتیجه گیری ۱۵۹
فهرست منابع ۱۶۳
الف)منابع فارسی ۱۶۳
ب) منابع عربی ۱۶۹
ج) مقالات ۱۷۴

مقدمه

در واقع آن چه در سنت اسلامی از کلام، نام برده می شود، کلام فلسفی است. این روند از زمان خواجه نصیر الدین طوسی شروع شده است. از این رو صدرالمتألهین، مباحث کلامی را با سبک فلسفی در آثار خویش مطرح کرده است. بنابراین حوزه­ مستقلی تحت عنوان کلام وجود ندارد و در حقیقت وی به مستدل کردن مباحث الهیات پرداخت. به زعم وی، فلسفه غایتی جز، الهیات بالمعنی الأخص ندارد و گرایش های عقلانی الحادی اساساً فلسفه تلقی نمی گردند.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

یکی از پیشرفته ترین و نوآوارانه ترین نظریه ها در باب تکامل انسان در منابع موجود از این فیلسوف بزرگ به چشم می خورد. وی با قول به گزاره­هایی چون اصالت وجود، تشکیک وجود، حرکت جوهری، امکان فقری، وحدت حقه­ی حقیقیه و مواردی از این قبیل، مسیر سلوکی انسان را در چهار سفر که در واقع به تدوین کتاب ارزشمند وی به نام «الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه» انجامید، به زیبایی به تصویر می کشد.
در فلسفه­ی صدرالمتألّهین، هدف حکیمانه خالق از خلقت بشر، بسی عظیم­تر از هدف خلقت سایر موجودات است و جایگاه انسان در نظام خلقت، بسیار رفیع­تر از سایر موجودات؛ این نظام فلسفی، انسان را وجودی می­انگارد که حقایق عالم پیشین و پسین را در خود جای داده و مظهر اسماء و صفات حق در عالم وجود است. مقام خلافت کبری در عالم کبیر به او اختصاص داده شده و به واسطه­ این منزلت بلند، یعنی استعداد دریافت همه حقایق، است که مسجود ملائک گردیده است.
نگارنده در این رساله در پی آن است که با تفحص در آثار حکیمان حکمت متعالیّه به ویژه صدرالحکماء و المتألّهین، تأثیر شناخت صفات خالقیّت، فیّاضیّت و رحمت الهی را بر تکامل انسان مورد بررسی قرار دهد و رهآورد گرانبهای این حکمت را برای انسان معاصر آشکار کند. از این رو پایان نامه، در پنج فصل به شرح زیر تنظیم شده است.
فصل اوّل، کلیّات موضوع که به تبیین موضوع پایان نامه، ضرورت، هدف، فایده، پیشینه و … پرداخته می شود.
فصل دوّم به تبیین و برررسی اسماء و صفات الهی پرداخته ایم که در ضمن آن مسائلی چون تعریف اسم و صفت، فرق بین اسم و صفت، اقسام صفات، چگونگی اتصاف واجب به اوصاف کمالی، عینیت صفات با ذات، تجلی اسماء و صفات الهی مطرح گشته است.
عنوان فصل سوّم، مسأله­ انسان و کمال او است که از عناوینی چون تعریف انسان، تعریف نفس، ارتباط نفس با بدن، قوای عقل ناطقه، تعریف کمال، فرق کمال و تمام، کمال نهایی انسان و موانع کمال انسان بحث می­ کند.
فصل چهارم به تبیین و بررسی صفات خالقیّت، فیّاضیّت و رحمت الهی اختصاص دارد که شامل عناوینی چون تعریف خلقت، صدور عالم از علم عنایی خداوند، هدف از خلقت جهان، تعریف فیض، ابعاد و آثار فیض، تعریف رحمت، انواع رحمت الهی، تقدم رحمت بر غضب است.
در نهایت در فصل پنجم به تأثیر شناخت این صفات بر تکامل انسان می­پردازیم و ازتبیین صفت خالقیت و فیاضیت و رحمت الهی و رابطه­ آن صفات با تکامل انسان و ذکر راه هایی که می توان از طریق آن صفات به تکامل رسید، بحث می­کنیم.

فصل اول

کلیّات

۱-۱. تبیین مسأله

مسأله­ تکامل انسان، هدف همه ادیان الهی بوده است. فلسفه­ی اسلامی در راستای این هدف بنیادین، حرکت می کند. صدرالمتألهین از جمله فیلسوفانی است که در ابعاد گوناگون، مسأله­ تکامل را تبیین نموده است. یکی از آن ابعاد از طریق تفکّر و شناخت صفات الهی(خالقیّت، فیاضیّت و رحمت الهی) به شناخت خدا و از آن مسیر، سعی در به متشبه شدن به صفات الهی و در پایان، فانی شدن در ذات او به گونه ایی که غیر از او چیز دیگری را مشاهده نکند و این همان، سعادت و تکامل انسان است.
پس از آن جا که نفس انسان، مجموعه تمام موجودات است و شناخت و معرفت نسبت به آن، شناخت تمام موجودات عالم است و هر کس، نفس خود را بشناسد، عالم را شناخته و با شناخت عالم به مقام مشاهده ی خداوند تبارک و تعالی می رسد؛ پس بر اساس این، نشانه هایی از انسان کامل در او دیده می شود و انسان کامل، چون مظهر حق است و حق هم در اسماء و صفات جلوه کرده است؛ بنابراین در این رساله، توضیحاتی در مورد معنای اسم و صفت و تقسیمات آن، معنا و حقیقت انسان و هم چنین در مورد معنای کمال و عقل عملی و نظری و مراتب آن، تبیین و توضیح صفات خالقیّت و فیاضیّت و رحمت الهی و سرانجام کمال نهایی انسان از منظر صدرالمتالهین و تأثیر این صفات سه گانه بر تکامل انسان مورد بررسی قرار گرفته است.

۱-۲. روش تحقیق

در این پژوهش، به طور عمده از روش کتابخانه ای استفاده شده است. در بررسی آثار و کتاب های صدرالمتألهین، با بیانی تحلیلی، اجزاء و جزئیات نظرات ایشان را ارائه نموده و به تبیین آن نظریات پرداخته ایم. از آثار و کتاب های دسته اول این فیلسوف بزرگوار در کتابخانه ی تخصصی فلسفه و کلام اسلامی و کتابخانه دیجیتالی نور و نیز مقالاتی که در این زمینه، از سوی محققان در همایش های علمی و مجلات گوناگون به چاپ رسیده، مورد استفاده قرار گرفته است. هم چنین از نرم افزار جامع حکمت اسلامی، شهید مطهری و حسن زاده آملی در تبیین این موضوع، استفاده شده است.

۱-۳. ضرورت انجام تحقیق

انسان موجودی است که طالب کمال است و روی به سوی تکامل خویش است و تمام سعی و تلاشش را به کار می گیرد تا به این مقام نائل آید. بر اساس این، بشر در طول تاریخ همواره می خواسته تا بداند که از کجاآمده؟ برای چه آمده؟ و به کجا می رود؟ تا در پی آن روشن گردد که چگونه باید برود؟ به دیگر سخن، نهاد کمال جوی هر انسانی، این پرسش بنیادین را پیش می کشد که کمال نهایی انسان به چیست؟ و منزل گاه پایانی وجود آدمی که همه تلاش هایش برای رسیدن به آن است، کدام است؟ انسان تا کجا می تواند پر گشاید؟
برای بعضی این سؤالات به طور گذرا مطرح می گردد و به راحتی از کنار آن می گذرند؛ ولی گروه دیگر که تعداد اندکی از انسان ها را تشکیل می دهند و دل در گرو شریعت نورانی اسلام نهاده اند، معمّای هستی را برای خود به صورت مسأله ای جدّی در نظر گرفته اند و روزانه دست کم در عبادت های خود، تقرب به حق تعالی را ازدرگاه رحمتش، درخواست کرده و هدف این عبادت ها را «قرب الهی» قرار می دهد.
بر اساس این، با توجّه به نیاز جامعه اسلامی و تقویت ایمان دینی، بررسی مسأله کمال نهایی انسان، ضروری به نظر می رسد؛ از سویی دیگر تمام آفرینش، بر تکامل انسان بنا شده است تا انسان، بتواند به مقام و مرتبه­ی انسان کامل را بیابد؛ زیرا او مظهر حق است و حق هم در جمیع اسماء و صفات جلوه کرده بررسی مسأله شناخت اسماء و صفات بر تکامل انسان ضرورت دارد.

۱-۴. سؤالات تحقیق

ما در این تحقیق بر آنیم تا به سؤالاتی پاسخ دهیم که عبارتند از:

۱-۴-۱. سؤال اصلی

– ازنظر صدرالمتألهین، شناخت صفات خالقیت، فیاضیت و رحمت الهی چه تأثیری بر تکامل انسان دارد؟

۱-۴-۲. سؤال های فرعی

– کمال نهایی انسان از منظر صدرالمتألهین چیست؟
– معنا و حقیقت صفات خالقیّت، فیاضیّت و رحمت الهی از منظر صدرالمتألهین چیست؟

۱-۵. فرضیه های تحقیق

– علم به کنه ذات حق، ناممکن است؛ اما اسماء و صفات الهی، نشانه های ذات حق اند؛ بنابراین انسان، پروردگار خود را با اسماء و صفات او می شناسد. از این رو انسان با شناخت اسماء و صفات الهی مانند خالقیّت، فیاضیّت و رحمت الهی می تواند خود را بشناسد؛ زیرا او آیینه ی تمام نمای اوصاف الهی است و از این طریق می تواند نفس خود را پرورش دهد و به مراتب عالی برسد و سرانجام بر اساس آن، به تکامل معنوی نائل آید. پس با تأمل و شناخت ابعاد این سه صفت از قبیل جایگاه انسان و مقامات آن (خلیفه الهی بودن، پذیرش امانت دار الهی و مورد سجده­ی ملائک قرار گرفتن) و ولایت تکوینی و تشریعی ائمه و با تأمل در جلوه های رحمت الهی از جمله، آفرینش، دین اسلام و قرآن، می توان به تأثیر صفات خالقیّت، فیاضیّت و رحمت الهی بر تکامل انسان پی برد.
– کمال نهایی انسان را باید در تکامل عقلی وی بجوییم؛ چرا که جداکننده ی انسان از دیگر حیوانات، بعد عقلانی و نفس ناطقه ی او است. از این رو انسان مراتب عقل نظری و عقل عملی را پشت سر می نهد و سرانجام این دو قوه با یکدیگر متحد می گردند و نفس ناطقه، مزین به حله ی «فنای فی الله» می شود.
– خلقت عالم از علم عنایی خداوند است؛ به این صورت که خداوند قبل از ایجاد مخلوقات به همه جوانب فعلش، اهتمام دارد و مخلوقات او در بالاترین حد کمال اند که به موجب آن، نظام احسن ایجاد می گردد. خداوند تنها وجود بخش هستی است و از آن رو که ذات هستی پیوسته و همیشه بوده، فاعلیت او نیز جاودانه است. این ویژگی را فیض خداوند می نامند. رحمت خداوند به معنای مطلق فیض رسانی او به مخلوقات به تناسب و اقتضای تکوینی آن ها است. رحمت رحمانیه­ی خداوند، همه چیز را زیر پوشش خود دارد، این گونه رحمت‌، نامتناهی است‌ و رحمت‏ رحیمى، فقط شامل حال مؤمنان می گردد و در مقابل عمل به آنان داده می شود.

۱-۶. پیشینه­ی تحقیق

تاریخ تفکر انسان درباره اسماء و صفات الهی، قدمتی به درازای اندیشه­ی بشر درباره خداوند دارد که هم­زمان با خلقت و آفرینش انسان، بر روی کره ی خاکی است. بنابراین بشر، همواره می­خواسته بداند خدای او کیست؟ و چه ویژگی هایی دارد؟ رسولان الهی نیز به این امر اهتمام داشته اند و در قرآن کریم آیات بسیاری برای معرفی خداوند آمده است. هم چنین ائمه­ی اطهار که اوصیای نبی اکرم بوده اند؛ سیره­ی پیامران الهی را دنبال نموده ­اند و در موارد متعددی به معرفی و توصیف خداوند پرداخته­اند که امروزه در قالب کتب روایی التوحید(شیخ صدوق) و اصول کافی(کلینی) درآمده است. در مباحث مکاتب مهم فلسفه­ی اسلامی(مشایی، اشراقی و صداریی) به وفور با مباحث صفات الهی مواجهه می شویم؛ برای نمونه، صدرالمتألهین در اغلب کتب خود، نظیر بخش هایی از کتاب الاسفار الاربعه، المبدأ و المعاد، الشواهدالربوبیه، المشاعر و …. صفات الهی را تبیین کرده است. هم چنین در سال های اخیر، کتب و مقالات متعدد درصدد معرفی خداوند بوده اند؛ مانند سخن گفتن از خدا(امیر عباس علیزمانی، سازمان انتشارات فرهنگ و اندیشه ی اسلامی، ۱۳۸۶)، زبان دین(امیرعباس علیزمانی، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۵)، فیض و فاعلیت وجودی از فلوطین تا صدرالمتألهین (سعیدرحیمیان، انتشارات بوستان کتاب، ۱۳۸۱) و مقالات نسیم رحمت الهی(محمدتقی مصباح، مجله­ی معرفت).
از سویی دیگر همه ادیان و مکاتب فلسفی، اخلاقی، روان شناسی و تربیتی به مسأله کمال انسان توجّه کرده اند. هر مکتبی که موضوعش انسان باشد، بی شک دیدگاهی در باب تعالی انسان دارد. جهان بینی­ها بدون دیدگاهی در باب کمال غایی انسان، ناقص اند. هر مکتبی که ادّعای رهایی بخشی انسان ها را دارد و نوید جامعه آرمانی می دهد، در واقع آدمیان را فرا می خواند تا به انسان ایده آل که به تصویر می کشد دل بسپارد و آرزوی تحقق آن را در سر بپروراند. حاصل آن که مسأله کمال انسان، مسأله­ فراگیر است که ذهن متفکّران مکتب های گوناگون را به خود مشغول داشته است و متفکّرین فراوانی از مذاهب و ادیان گوناگون و نظریه پردازان علوم انسانی درباب آن، سخن گفته اند.
در میان متفکّرین اسلامی، شاید بیش از همه، اهل عرفان به این مسأله پرداخته اند؛ تا آن جا که برخی از ایشان، هم چون جیلی، نسفی با نگارش آثاری مستقل با عنوان «انسان کامل» به ارائه ی تصویری از انسان کامل همّت گماشته اند. فیلسوفان اسلامی، اعم از حکمای مشایی و اشراقی نیز با بهره گیری از مبانی فلسفی خویش در امور عامّه در این زمینه نظریه پردازی کرده اند. البته صدرالمتألهین بیش از دیگر فیلسوفان، این مسأله را وجهه‌ی همّت خویش ساخته و به مدد آرای اختصاصی و دیدگاه های بدیع خود در امور عامّه­ی فلسفه، کمال نهایی انسان را به تصویر کشیده است.
نمونه پژوهش های انجام شده در این باب عبارتند از:
۱- کتاب کمال نهایی انسان و راه تحصیل آن از دیدگاه فیلسوفان اسلامی (مهدی عبداالهی، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی،۱۳۹۰).
۲- کتاب کمال انسان و انسان کامل(علی مؤمنی، انتشارات آیت اشراق، ۱۳۸۷).
۳- جمالی(۱۳۸۶) در پایان نامه­ خود تحت عنوان کمال انسان از دیدگاه ملاصدرا و شیخ اشراق در مورد معنا و حقیقت انسان، معنای کمال، عقول چهارگانه و مراتب عقول مطالبی بیان داشت.
۴- میرزاپور(۱۳۹۳) در پایان نامه­ خود تحت عنوان جایگاه انسان در نظام هستی در نگرش حکیم سبزواری، علامه طباطبایی، سیّد جلال الدین آشتیانی در مورد معنای عقل و مراتب آن و هدف از خلقت جهان و انسان و برتری انسان نسبت به سایر موجودات و مقامات انسان در مراتب هستی توضیحاتی را بیان داشت.
۵- انتظاریان(۱۳۹۳) در پایان نامه­ خود تحت عنوان تأثیر شناخت صفت عدالت، عنایت و معشوقیت الهی بر تکامل انسان از نظر صدرالمتألهین در مورد اسماء و صفات الهی، حقیقت انسان، کمال نهایی انسان و چگونگی تأثیر صفات بر تکامل انسان توضیحی را بیان داشت.
از این رو می توان از ذکر این پیشینه، این نتیجه را گرفت که هر کدام از پژوهش­های انجام شده به برخی از مباحث انسان و نیز مسأله­ صفات و اسمای الهی پرداخته اند و تا کنون، پژوهشی به جز رساله­ انتظاریان(۱۳۹۳) ارائه نشده است که تأثیر صفات الهی را بر تکامل انسان بررسی کند. بنابراین محقق بر آن است که به حد وسع، به تبیین صفات دیگر از جمله خالقیت، فیاضیت و رحمت الهی بر تکامل انسان از نظر صدرالمتألهین بپردازد که موضوع جدیدی بوده است و تا کنون به آن پرداخته نشده است.

۱-۷. هدف تحقیق

مسأله ی اسماء و صفات الهی مسأله دشواری است که در بیش تر عرصه های علمی و فلسفی ظاهر می گردد. به ویژه این که فیلسوفان اسلامی، تمام همّت خویش را بر شناخت اسماء و صفات الهی گذاشته اند.
از طرفی هم غایت فلسفه، کمال انسان است و هم چنین، هیچ موجودی نیست مگر آن که برای او کمالی است که به دست می آورد و با حرکت ارادی و طبیعی، خود را به سوی نهایت کمال انسانی اش می رساند. همین حرکت به سمت کمال، باعث می گردد که انگیزه­ شناخت و معرفت نسبت به اسماء و صفات الهی در انسان به وجود بیاید و از طریق شناخت آن اسماء و صفات به خداوند متشبه گردد و در هستی به جایگاه واقعی خود برسد.
با وجود این، انسان که طالب کمال است و سعی می کند تا به کمالات شایسته خود برسد و از سویی دیگر مسأله تکامل، یک مسأله محوری در فلسفه صدرالمتألهین است و با توجّه به اهمیتی که مسأله اسماء و صفات الهی دارد و هم چنین اطلاع رسانی جنبه های گوناگون تکامل انسان، موجب گردیده که به جنبه کمال معنوی از طریق نگاه فلسفی به اسماء و صفات مورد توجّه قرار بگیرد. بر اساس این، سعی شده که به تأثیر شناخت اسماء و صفات خداوند بر تکامل انسان از منظر صدرالمتألهین پرداخته شود.

۱-۸. فایده­ی تحقیق

از آن جا که انسان به گونه ی فطری و در نهان خانه وجود خویش، طالب کمال است و در همه ی رفتارها و گفتار های خود، یگانه هدفش تکامل خویش است؛ از این رو ضروری است که بدانیم منزل گاه و منشأ تکامل وجودمان چیست و به سمت کدام مقصد باید برویم؟ هم چنین همه ادیان و مکاتب فلسفی، اخلاقی، روان شناختی و تربیتی به مسأله کمال انسان وانسان کامل توجّه کرده اند. هم چنان که ایدئولوژی ها، اعم از الهی و الحادی، بر انسان شناسی و نحوه تفسیرشان از کمال انسان استوار هستند و مسأله کمال انسان، مسأله ای فراگیر است که ذهن متفکّران مکتب های گوناگون را به خود مشغول داشته است. از سوی دیگر مسأله ی تکامل نفس، موضوعی محوری در فلسفه صدرالمتألهین است؛ زیرا او غایت فلسفه خود را تعلیم چگونگی رسیدن انسان به اوج قلّه کمال می داند؛ از این رو است که در مهم ترین کتابش یعنی « الحکمهالمتعالیه فی الأسفار الأربعه العقلیه»، نظام فلسفی خود را بر پایه سفر چهار گانه عرفانی تنظیم می کند که با طی آن ها، نفس انسانی، قوس تکاملی صعود را می پیماید.
از طرف دیگر نفس انسان، طالب عروج به مقام بالاتر است و برای عروج به مقام بالاتر، باید پروردگار خود و اسماء و صفات او را بشناسد و با شناخت اسماء و صفات الهی، انسان می تواند خود را بشناسد و نفس خود را پرورش دهد و نفس او به مراتب عالی خود برسد و سرانجام براساس آن می تواند به غایت وجودی خود برسد و به تکامل معنوی دست یابد. بنابراین با توجّه به اهمیت مسأله اسماء و صفات و کمال انسانی، همین امر سبب می گردد که انسان؛ اسماء و صفات خدا را بشناسد و به چگونگی تأثیر شناخت اسماء و صفات بر تکامل بپردازد.
فصل دوّم
بررسی و تبیین مسأله اسماء و صفات الهی
در نظر صدرالمتألّهین